Magna Graecia και η Διαμόρφωση του Ελληνοϊταλικού Κόσμου στην Καμπανία – Οδοιπορικό

Α ΜΕΡΟΣ

Η ελληνική αποικιακή εξάπλωση προς τις ακτές της Κάτω Ιταλίας και της Σικελίας από τον 8ο έως τον 5ο αιώνα π.Χ. συνιστά μία από τις πλέον δυναμικές πτυχές της αρχαϊκής ελληνικής ιστορίας. Το σύνολο των αποικιών αυτών, που αργότερα ονομάστηκε «Magna Graecia (Μεγάλη Ελλάδα)».

Με αυτό το ποιητικό όνομα,  «Magna Graecia», οι Ρωμαίοι περιέγραφαν τις ελληνικές αποικίες που άνθησαν στις ακτές της νότιας Ιταλίας και της Σικελίας. Ήταν τόποι όπου η ελληνική γλώσσα, η τέχνη, η φιλοσοφία και οι θεσμοί ευδοκίμησαν, δημιουργώντας μια γέφυρα ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση, μια νέα κοιτίδα του ελληνικού πνεύματος που επηρέασε βαθιά την ευρωπαϊκή ιστορία.

Υπήρξε ένα πολυκεντρικό, εμπορικά ακμαίο και πολιτισμικά σύνθετο δίκτυο, στο οποίο η Καμπανία κατείχε εξέχουσα θέση. Η Νάπολη δεν ήταν απλώς μια αποικία, ήταν ένας ζωντανός οργανισμός όπου οι Έλληνες εισήγαγαν το θέατρο, τον αθλητισμό, την πολεοδομία και τη λατρεία των θεών τους. Στους αιώνες που ακολούθησαν, διατήρησε έναν ελληνικό χαρακτήρα αξιοθαύμαστο, τόσο ώστε λόγιοι της Ρώμης προτιμούσαν να ζουν και να σπουδάζουν εκεί, αναζητώντας την ηρεμία και το πνευματικό κλίμα που θύμιζε τις πόλεις του ελλαδικού κόσμου.

Η ιστορία της Μεγάλης Ελλάδας και της Νεάπολης είναι μια ιστορία πολιτιστικής συνάντησης, όπου το ελληνικό φως ταξίδεψε δυτικά και άφησε ένα ίχνος ανεξίτηλο. Μια ιστορία που δείχνει πως οι αποικίες δεν ήταν σημεία κατάκτησης, αλλά «φάροι πολιτισμού», που ένωσαν λαούς και δημιούργησαν μια κοινή κληρονομιά που ζει μέχρι σήμερα.

Οι πόλεις της σημερινής Napoli,Cuma, του Pozzuoli και οι παράκτιες κοινότητες της Ακτής Αμάλφη αποτέλεσαν κόμβους πολιτισμικής ώσμωσης και εμπορικής διάδρασης μεταξύ ελληνικού, ιταλικού και αργότερα ρωμαϊκού στοιχείου.

Οι Παράγοντες της Ελληνικής Αποικίας

Οι ελληνικές μεταναστευτικές κινήσεις προς τη Δύση οφείλονταν σε ένα μίγμα οικονομικών, δημογραφικών και πολιτικών παραγόντων. Ο υπερπληθυσμός των μητροπόλεων, η ανάγκη για νέες καλλιεργήσιμες εκτάσεις και οι ευκαιρίες εμπορίου με τους αυτόχθονες πληθυσμούς της ιταλικής χερσονήσου συνέβαλαν στη δημιουργία αποικιών με σταθερή πολιτειακή και πολιτιστική συγκρότηση. Στην Καμπανία, η παρουσία των Οσκών [Oschi] και των άλλων ιταλικών φύλων παρείχε πρόσφορο έδαφος για αμοιβαίες ανταλλαγές και συνεργασίες.

Η Νεάπολις (Napoli): Μητροπολιτικό Κέντρο της Ελληνικής Καμπανίας

Η πόλη της Νάπολης προήλθε από την παλαιότερη εγκατάσταση της Παρθενόπης, ενδεχομένως αποικίας Χαλκιδέων. Η ανασυγκρότησή της σε “Νεάπολη” κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. δημιούργησε έναν από τους σταθερότερους πυρήνες ελληνικού πολιτισμού στη Δύση.

Η Νέα Πόλη διέθετε:Ιπποδάμειο πολεοδομικό σχεδιασμό,ακμαία αγορά και λιμάνι,πλούσια καλλιτεχνική παραγωγή, ιδίως στην αγγειογραφία,ισχυρή πνευματική ζωή με φιλοσοφικές σχολές, θέατρα και ιερά.

Σε αντίθεση με άλλες αποικίες, η Νεάπολις διατήρησε τον ελληνικό της χαρακτήρα ακόμη και μετά την ενσωμάτωσή της στη ρωμαϊκή σφαίρα επιρροής, λειτουργώντας ως «πνευματική αποθήκη» του ελληνικού πολιτισμού για τους Ρωμαίους λογίους.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΘΕΝΟΠΗΣ

(Μύθος γύρω από την νύμφη – σειρήνα Παρθενόπη) 

Στην άκρη του αρχαίου κόσμου, εκεί όπου το άγριο πέλαγος αγγίζει τις απότομες ακτές της Καμπανίας, ζούσε μια από τις τρεις ξακουστές Σειρήνες: η Παρθενόπη. Κόρη του ποτάμιου θεού Αχελώου και της Μούσας Τερψιχόρης, είχε φωνή τόσο καθαρή και διαυγή, ώστε οι παλιοί έλεγαν πως μπορούσε να κάνει ακόμα και τους ανέμους να σταματήσουν για να την ακούσουν.

Οι Σειρήνες —Παρθενόπη, Λευκωσία και Λιγεία— είχαν σταλεί από τους θεούς να φυλάσσουν το στενό πέρασμα όπου συχνά ταξίδευαν τα καράβια των ανθρώπων. Ο ρόλος τους ήταν πικρός: έπρεπε να τραγουδούν, μα το τραγούδι τους έφερνε συμφορά στους ναύτες που το άκουγαν και παραδίνονταν στη γοητεία του.

Το μαρτύριο της Παρθενόπης 

Παρ’ ότι ήταν Σειρήνα, η Παρθενόπη δεν ποθούσε να προκαλεί καταστροφή. Ζήλευε τους θνητούς για κάτι που η ίδια δεν μπορούσε να γνωρίσει: τον έρωτα.

Λέγεται μάλιστα πως, όταν πλησίασε το πλοίο του πολυμήχανου Οδυσσέα, η καρδιά της σκίρτησε σαν να ξυπνούσε ύστερα από αιώνες σιωπής.

Τραγούδησε όσο μπορούσε πιο γλυκά, όχι για να τον παραπλανήσει, αλλά για να την ακούσει — να την αναγνωρίσει.

Μα ο Οδυσσέας, δεμένος στο κατάρτι, πέρασε χωρίς να λυγίσει, και το πλοίο του χάθηκε στον ορίζοντα.

Τότε, σύμφωνα με τον παλιό μύθο, η Παρθενόπη ένιωσε πως η μοίρα της είχε σφραγιστεί.

 Ο θάνατος και η γέννηση μιας πόλης

Σε απόγνωση, η Σειρήνα ρίχτηκε στη θάλασσα. Τα κύματα την έφεραν τελικά στις ακτές όπου σήμερα βρίσκεται η Νάπολη. Εκεί ψαράδες βρήκαν το σώμα της και το έθαψαν με τιμές, σαν να ήταν νύφη που χάθηκε άδικα πριν από τον γάμο της — εξ ου και σε κάποιες παραδόσεις αποκαλείται «νύφη Παρθενόπη».

Οι κάτοικοι έχτισαν στην περιοχή έναν μικρό οικισμό στη μνήμη της.

Αυτός ο οικισμός εξελίχθηκε σε μια πόλη που έμεινε για πάντα συνδεδεμένη με τη μορφή της: την Παρθενόπη, δηλαδή τη σημερινή Νεάπολη (Napoli).

Με τον χρόνο, η Παρθενόπη έγινε προστάτιδα της πόλης, σύμβολο έμπνευσης, τραγουδιού και ομορφιάς που χάνεται αλλά δεν ξεχνιέται.

Υπόγεια Νάπολη – Εκεί όπου ο χρόνος ανασαίνει πέτρα

[Napolisotterranea]

Κάτω από τη θορυβώδη, ζωντανή πόλη, η “NapoliSotterranea” απλώνεται σαν μια παράλληλη πραγματικότητα.

Στο σκοτάδι των στοών της, οι πέτρες ψιθυρίζουν για:

αρχαίους Έλληνες που έσκαψαν τα πρώτα τούνελ,Ρωμαίους αρχιτέκτονες που δημιούργησαν υδραγωγεία,πολέμους και καταφύγια, όπου χιλιάδες Νεαπολίτες κρύφτηκαν από τους βομβαρδισμούς του ’40,μυστικούς διαδρόμους που οδηγούν σε υπόγεια παρεκκλήσια, λατομεία και δεξαμενές.

Η υγρασία στα τοιχώματα, ο στενός φωτισμός, τα ίχνη από παλιά ηλεκτρικά καλώδια και παιδικές ζωγραφιές της εποχής του πολέμου δίνουν την αίσθηση ότι η πόλη κάτω από τη γη ζει ακόμη. Σαν ένα υπόγειο μουσείο μνήμης. 

Αναμνήσεις…

Αγαπημένοι  μου αναγνώστες, θαήθελα να μοιραστώ μαζί σας τις αναμνήσεις μου από την πόλη της καρδιάς μου και της φοιτητικής μου ζωής.

Φοίτησα στο τμήμα κλασικών γραμμάτων του κεντρικού πανεπιστημίου τη Νάπολη του ιστορικού συνάμα μιας και μετράει 800 ολόκληρα χρόνια ζωής και λειτουργίας από το μακρινό 1224 από τον FedericoII του οποίου το όνομα έχει.

Στο τμήμα των κλασσικών γραμμάτων είχα την τύχη να γνωρίσω μεγάλες προσωπικότητες των γραμμάτων και της Φιλοσοφίας–τους καθηγητές μου – όπως Ο LuisCodart [Λουί Κοντάρ]αρχαιολόγος, φιλόλογος ειδικός στη Μινωική – Μυκηναϊκή εποχή, μαζί με τον σπουδαίο καθηγητή της κλασσικής ΑρχαιολογίαςFaustoZevi [ Φάουστο Ζέβι]επιμελήθηκαν τις ανασκαφές στον Σίβα Μεσαράς και στου Αποδούλου επί σειρά ετών, ήξεραν άπταιστα την ελληνική γλώσσα αγαπούσαν την Ελλάδα και ιδιαίτερα την Κρήτη. Όπως και τον εξαίρετο UgoCriscuolo [Ούγκο Κρισκουόλο] τον καθηγητή Βυζαντινής Φιλολογίας κι επιμελητή της διατριβής μουμε θέμα:« Τα επιγράμματα του Ιουλιανού ύπατου της Αιγύπτου την εποχή του Ιουστινιανού», τον FilippoD’ Oria [ΦιλίπποΝτ Όρια]καθηγητή της Ελληνικής Παλαιογραφίας, υπήρξε καθηγητής και στο πανεπιστήμιο Κέρκυρας, στο τμήμα αρχαιολογίας.Επιπρόσθετα, την καθηγήτρια της Αρχαίας ελληνικής γραμματείας η οποία την ημέρα της ορκωμοσίας μου[διαφορετική από εκείνη των ελληνικών πανεπιστημίων..]της οποίας η πρόταση ήταν συγκινητική να εργαστώ μαζί της στο τμήμα έρευνας καιγλωσσολογίας. Δεν την αποδέχτηκα δυστυχώς εξαιτίας οικογενειακών λόγων.

Δε θα μπορούσα να ξεχάσω την γνωριμία με τον φωτισμένο καθηγητή της νεοελληνικής γλώσσας στο Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο « Orientale”, αείμνηστο Κωνσταντίνο Νίκα ο οποίος μου γνώρισετην αγαπημένη μου φίλη της ψυχής,OrnellaPrisco. Για την οποία θα σας μιλήσω λόγω της αγάπης της για την Ελλάδα που έγινε λατρεία πλέον σχεδόν θρησκεία, έμαθε τα νεοελληνικά πέρα από τα κλασσικά γράμματα και η πανεπιστημιακή της διατριβή ήταν στο έργο της ΤατιάναΓκρίτσηΜιλλιέ.

Φλεγραία Πεδία [ CampiFlegrei]

Δεν μπορώ να μην θυμηθώ την διαμονή μου στην περιοχή του Μπανιόλι[Bagnoli]εκεί που μέχρι το 2012 είχε έδρα το στρατηγείο του ΝΑΤΟ στη Μεσόγειο.

Ήταν που λέτε καιροί δύσκολοι [ βλέπε πόλεμος του κόλπου] και συν τω χρόνω ο κίνδυνος έκρηξης του Βεζούβιου. Βέβαια νωρίτερα την περιοχή της Νάπολη την είχαν ταλανίσει οι βραδυσεισμοίπου καθημερινά καλούσαν τους κατοίκους να βγουν στις πλατείες λόγω της ανατάραξης του ηφαιστείου Σολφατάρα [Solfatara]. Είναι ένα ηφαίστειο που εκπέμπει πίδακες ατμού με θειούχες αναθυμιάσεις. Το όνομα προέρχεται από την λατινική λέξη Sulphaterra = γη του θείου ή θείο γη. Σχηματίστηκε πριν 4000 χρόνια και εξερράγη για πρώτη φορά το 1198. Οι ατμοί χρησιμοποιούνταν για ιατρικούς σκοπούς από τη ρωμαϊκή εποχή.

Ο τρόμος έκδηλος όλοι οι φοιτητές περιμέναμε με την ανάσα κομμένη την κίνηση του ΝΑΤΟ, αν έφευγαν από την περιοχή τότε έπρεπε κι εμείς με την σειρά μας να φύγουμε γιατί υπήρχε ο κίνδυνος ενεργοποίησης του Βεζούβιου…εξάλλου ζούσαμε στον κρατήρα [καλντέρα] μιας ηφαιστειογενής περιοχής…

Επίτρίαπερίπου χρόνια ζούσαμε με αυτή την κρυφή αγωνία. Οι Έλληνες φοιτητές ήταν ενωμένοι σε σύλλογο δυναμικό 1500 περίπου μελών και η επικοινωνία, η αλληλεγγύη και η αγάπη ήταν έκδηλες.

Βεζούβιος

Ήταν τα πρώτα χρόνια τηςφοιτητικής μου ζωής σε μια ανάπαυλα από την μελέτη των μαθημάτων και της γλώσσας φυσικά λόγω του ότι σε  όλα ταμαθήματαεξεταζόσουν προφορικά εκτός τα λατινικά, θεωρήσαμε μια όμορφη παρέα συμφοιτητών μου να κάνουμε μια επίσκεψη κυριακάτικη στον ιστορικό, σχεδόν μυθικό Βεζούβιο!

Η μέρα ήταν λίγο μουντή, μέσα από μια όμορφη διαδρομή φτάσαμε κάτω από το ηφαίστειο, αφήσαμε το αυτοκίνητο σε μια άκρη και πήραμε το μονοπάτι που οδηγούσε στον κρατήρα του. Ακριβώς εκεί υπήρχε ένα τουριστικό περίπτερο. Δέος σου προκαλούσε η ανάβαση, το 79 μ.Χ. σου ερχόταν στην μνήμη, η καταστροφή των τριών πόλεων Πομπηίας, Σταβίας και Ηράκλειας[Pompei, Stabia, Ercolano] στριφογύριζαν διαρκώς στο μυαλό μας. Ένας – ένας σαν σε θρησκευτική πομπή η ανάβαση. Η θέα μοναδική!

Φτάσαμε,υπήρχε ένδειξη να μην πλησιάζουμε πολύ κοντά τον κρατήρα.Eγώπερίεργη προσπάθησα να τον δω από πολύ κοντά, τακατάφερα.. όμως εκείνη την στιγμή ένα χέρι ακούμπησε τον ώμο μου και με τράβηξε προς τα πίσω… γιατί όπως μου είπε την προηγούμενη εβδομάδα ένας περίεργος περιηγητής πλησίασε τόσο κοντά που γλίστρησε κι έπεσε στον φοβερό κρατήρα, που δυστυχώς έγινε και ο τάφος του!!! Μου είπαν ακόμα ότι αν βάλω στην άκρη ένααυγό αυτό μετά από λίγο θα ψηθεί… Ευτυχώς μπόρεσα ν’ αγοράσω τα αυθεντικά πετρώματα… σε κρυστάλλους χρωματιστούς όπως στην έκρηξη του.. [ βλέπε φωτο]

Σκέφτομαι, τώρα που πέρασαν τα χρόνια και βρίσκομαιξανά στην αγαπημένη μου πόλη για να δω, να αναπνεύσω, να ψηλαφίσω και ναθυμηθώ, ότι ποτέ μην αναβάλεις γιααύριο αυτό που μπορείς να κάνεις σήμερα!

Συνεχίζεται…

Εύα Καπελλάκη Κοντού [ Εκπαιδευτικός, αρθρογράφος & ραδιοφωνική παραγωγός