Φωτεινή Μαρκουτσάκη-Κτιστάκη: Μια γυναίκα που υπηρετεί την ιερή τέχνη της ψαλτικής και έχει αφιερώσει τη ζωή της στον πολιτισμό, στην παράδοση και στην πνευματική ανάταση του τόπου μας

Μια γυναίκα που υπηρετεί την ιερή τέχνη της ψαλτικής, κι έχει αφιερώσει τη ζωή της στον πολιτισμό, στην παράδοση και στην πνευματική ανάταση του τόπου μας.

Β ΜΕΡΟΣ 

• Πώς συνδυάζεις την οικογένεια, την εργασία και την χορωδία; 

Κατ’ αρχάς οι δικοί μου άνθρωποι γνωρίζουν την αγάπη μου για την ψαλτική.Η κόρη μου η Κατερίνα μετά το πέρας των σπουδών της στην κοινωνική εργασία και τις μεταπτυχιακές της σπουδές την οποία βοηθούσα λόγω δυσλεξίας αφού είδε και ήξερε την τρέλα μου για την ψαλτική μού είπε:

«Μέχρι τώρα είχες υποχρεώσεις τις οποίες επιτέλεσες με άριστα, τώρα μάνα έχεις και δικαιώματα απέναντι στον εαυτό σου!»Οπότε η κόρη μου ήταν αρωγός μου μαζί και ο σύζυγος ο οποίος με βοηθά.

Οι αγροτικές εργασίες δόθηκαν σε χέρια άλλα, και έτσι έχω περισσότερο ελεύθερο χρόνο για την χορωδία μου για τις εκδηλώσεις που ετοιμάζουμε καθώς και για το ωδείο όπου προετοιμάζει ο δάσκαλός μου κ. Γιάννης Δαμαρλάκης για τις επερχόμενες λειτουργίες. Οπότε το βράδυ μετά το πέρας των οικογενειακών μου υποχρεώσεων και όταν όλοι αναπαύονται πάω στο ιδιαίτερο χώρο μου και κάνω τις πρόβες μου για το ψαλτήρι. Όσο βέβαια μου το επιτρέπουν οι δυνάμεις μου από την καθημερινή κούραση. Όταν αγαπάς βέβαια κάτι πολύ, θα βρεις τον χρόνο να το υπηρετήσεις. 

• Έχεις απόλυτο δίκιο, έτσι είναι. Το να ασχολείσαι με πολλά πράγματα του πολιτισμού και κυρίως με την βυζαντινή χορωδία, χρειάζεται πολύς χρόνος. Είναι λοιπόν πολύτιμη και άξια λόγου η βοήθεια εκ μέρους του συζύγου και της κόρης σου. Έχεις ποτέ σκεφτεί να γράψεις ή να διδάξεις μουσική; 

Εύα μου, να ξεκαθαρίσουμε τα πράγματα για να μην γίνονται και παραποιήσεις στα νοήματα.Βυζαντινή μουσική αφού μιλάμε για ψαλτική, θα πρέπει να διδάσκει ο κατέχων άριστα την βυζαντινή τέχνη. Και αυτός είναι ο δάσκαλός μου ο πρώτος των πρώτων κ. Γιάννης Δαμαρλάκης.

Είμαι στα σπάργανα ή μάλλον στο μηδέν ακόμη.

Η βυζαντινή τέχνη θέλει χρόνο, επιμονή – υπομονή πολύ μελέτη. Μαθαίνω να ψάλλω και να καλυτερεύω τους ψαλμούς που γνώριζα ως πρακτική ψάλτρια. Σ’ αυτό η βυζαντινή μουσική με βοηθά πολύ.

Η βυζαντινή τέχνη θέλει πολύ διάβασμα και όπως είπα στον δάσκαλό μου και σε σένα ο σκληρός δίσκος γέμισε – είναι κομπλέ με 22 χρόνια διάβασμα.

Όμως με βοήθησε πολύ στα γυμνασιακά μου χρόνια οι λίγες γνώσεις που είχα από το ψαλτήρι. Διότι παρά το πλευρό μου υπήρχαν ψάλτες που ερχόταν παροδικά μεταξύ αυτών ένας θεολόγος με το όνομα Νεονάκης. Αφού ήμουν μαζί του, στο τρίτο έτος του γυμνασίου μάς πήρε όλα τα χωριανάκια στο γυμνάσιο Ανωγείων και εκεί μου ανέθεσε να είμαι επικεφαλής της χορωδίας [5-6 άτομα]στο οικοτροφείο αλλά και στο γυμνάσιο για πρωινή προσευχή και για έπαρση της σημαίας.

Εδώ θα κάνω μια παρένθεση γιατί ο δάσκαλός σου ο σπουδαίος χοράρχης κ. Γιάννης Δαμαρλάκης με συγκίνησε βαθιά όταν θεώρησε καλώς στης έναρξη της εκπομπής του στο radiome:

• «ΤΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟΝ Η ΕΛΛΑΣ» με θέματα πολιτισμού, να με καλέσει για να πω από το δικό μου μετερίζι, τι συμβαίνει στη Μεσαρά και τι σπουδαία ,άγνωρα πράγματα μπορούσα να δημοσιοποιήσω από το μικρόφωνο της σπουδαίας εκπομπής του. Τον ευχαριστώ, δε θα το ξεχάσω ποτέ γιατί πρόσθεσε ένα λιθαράκι στο κατ’ άλλους ουτοπικό project , για μένα ουσιαστικό και πραγματοποιήσιμο, την προώθηση του πολιτισμού σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης ξεκινώντας από την Κρήτη, την γενέτειρά του!

• Ποιος είναι ο ρόλος σου στη χορωδία;

Είμαι γενική γραμματέας με ευθύνη για την οργάνωση των εκδηλώσεων.

Επικοινωνώ με άλλους φορείς π.χ. Περιφέρεια. Διότι για να οργανωθεί μια εκδήλωση χρειάζονται χρήματα, τρέξιμο, κόπος, χρόνος, υπομονή, επιμονή στο κομμάτι που μου αναλογεί για να έχει επιτυχία και ποιότητα η εκδήλωση.

Νοιώθω αυτόν τον χώρο της χορωδίας σαν μια πνευματική όαση, σαν το σπίτι μου – σαν μια οικογένεια. Προσπάθησα και προσπαθώ για όσο καιρό καθίσω ακόμη για την ανοδική πορεία της χορωδίας. 

• Τι ρεπερτόριο επιλέγετε συνήθως; 

Επιλέγουμε υμνολογικά μέλη από το λειτουργικό έτος.

Ύμνους από γεγονότα της εκκλησίας π.χ. Χριστουγέννων και Πάσχα επενδύουμε με βυζαντινή μουσική γεγονότα από τη κρητική λαογραφική μας παράδοση κι επίσης ιστορικά γεγονότα όπως το «Εάλω η Πόλις» την υπέροχη μουσική μας παράσταση. 

• Πώς αντιδρά το κοινό όταν ακούει βυζαντινή μουσική; 

Πάλι εδώ θα γίνει ένας διαχωρισμός Εύα μου, των ανθρώπων της πόλης και των ανθρώπων του χωριού. Επειδή ζω στην πόλη, στο χωριό πηγαίνω το Σαβ/κύριακο, βλέπω τη διαφορά. Ο άνθρωπος της πόλης έχει περισσότερες προσλαμβάνουσες και μεγαλύτερη μουσική παιδεία γιατί έχει περισσότερα ακούσματα.Θ’ ακούσει πρωτοψάλτες , θα πάει σε ωδείο και γνωρίζει τι θα πει βυζαντινή μουσική..

Το βλέπω και από τις εκδηλώσεις που κάνει ή βυζαντινή χορωδία μας υπό τον χοράρχη μας κύριο Γιάννη Δαμαρλάκη πόσο ικανοποιημένοι φεύγουν. Στο χωριό όταν ακούσουν στο ψαλτήρι μια φωνή στεντόρεια αυτό είναι και ας μη γνωρίζει βυζαντινή ψαλτική, εκτός βέβαια από ελάχιστους που γνωρίζουν να ξεχωρίζουν και που έρχονται πολλές φορές στο ψαλτήρι να με ενθαρρύνουν και να μου τονίσουν ότι συνεχώς βελτιώνομαι.

Εδώ θα μου επιτρέψεις Εύα μου να σου πω ότι  εισηγήθηκα για τους ψάλτες,που επί σειρά ετών εθελοντικά υπηρετούσαν την ψαλτική, για την βράβευσή τουςστον Ιεράρχη μας ΣεβασμιώτατοΓορτύνης και Αρκαδίας κκ. Μακάριο, τον οποίο ευγνωμονώ για την ώθηση κι ευλογία σ’ αυτό που κάνω με ταπεινότητα….. και φυσικά πραγματοποιήθηκε εδώ στη Βαγιωνιά στον Ι. Ναό του αγ.Εφραίμ με μεγάλη ανταπόκριση κι ευλογία. 

• Τι σημαίνει για σένα η χορωδία πέρα από τη μουσική; 

Θεωρώ ότι η χορωδία είναι αναπόσπαστο κομμάτι του πολιτισμού. Όλα τα μέλη μας με πρωτεργάτη τον κύριο Γιάννη Δαμαρλάκη δίνουμε τον καλύτερό μας εαυτό. Είμαστε μια οικογένεια. Μια πνευματική συντροφιά που μεγαλώνει γύρω από την πίστη και το κοινό τραγούδι. Πέρα από αυτό συγκεντρωνόμαστε όταν βρούμε κάποιο ελεύθερο χρόνο να ξεφύγουμε λίγο από τα προβλήματα της καθημερινότητας. Μέσα στη χορωδία δεν επιτρέπεται να υπάρχουν κακίες και αρνητικά συναισθήματα εφαρμόζοντας τη θεία εντολή του χριστού «αγαπάτε αλλήλους» και αυτά πρεσβεύει η χορωδία μας. 

• Πώς είναι η συνεργασία με τον χοράρχη και τους υπόλοιπους ψάλτες;

H συνεργασία με τον χοράρχη μας είναι και οφείλει να είναι αληθινή για το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα η διδασκαλία και οι υποδείξεις του σεβαστές, η αγάπη και η ομόνοια καθώς και οι σωστές σχέσεις μεταξύ μας πρέπει να αποτελούν το άλφα και το ωμέγα στην πορεία μας. Και για τους υπόλοιπους ψάλτες που είχα κατά καιρούς η συνεργασία μας ήταν άριστη,[ πλην ελαχίστων εξαιρέσεων] μου έδωσαν τα φώτα τους στο έπακρο με προωθούσαν, με παρότρυναν να μάθω σωστά και τους ευχαριστώ για αυτό από καρδιάς. Να αναφέρω διότι δεν πρέπει να ξεχνάμε αυτούς που μας βοηθούν, ότι ένας μοναχός από την ιερά μονή Απεζανών ερχόταν και με τη βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας του κινητού δηλαδή ηχογραφούσαμε τα της Κυριακής. Τώρα βέβαια έχουμε τον πρωτοψάλτη κύριο Γιάννη Δαμαρλάκη αφού μένω στο Ηράκλειο τις καθημερινές.

Υπάρχουν βέβαια και οι εξαιρέσεις οι ψάλτες δηλαδή εκείνοι που επιλέγουν τα κομμάτια που θα ψάλλουν για να προβάλλουν τις δυνατότητες τους…

• Ποιο είναι το όραμα της χορωδίας για τα επόμενα χρόνια;

Το όραμά της ταυτίζεται με το στόχο και τον σκοπό, την διάσωση τη διάδοση και την προβολή της πατρώας ελληνικής βυζαντινής μουσικής. Για να πετύχει αυτό το τρίπτυχο θα πρέπει να προσελκύσουμε νέους ανθρώπους να αγαπήσουν και να αγκαλιάσουν τη «μουσική των αγγέλων» έτσι όπως πολλοί ονομάζουν τη βυζαντινή μουσική και να μεταφέρουμε την ψαλτική τέχνη σε όλο τον κόσμο. Φέτος έχουμε αρκετά άτομα και συνεχίζουν να έρχονται αυτό είναι ελπιδοφόρο. 

• Πώς νιώθεις αν η ψαλτική τέχνη της Κρήτης ταξιδέψει μέχρι την ομογένεια της Αυστραλίας; 

Είναι συγκίνηση και ευθύνη οι Έλληνες κρατούν ζωντανό τον παλμό της παράδοσης γνωρίζω αρκετούς Έλληνες του εξωτερικού οι οποίοι ενδιαφέρονται για την ψαλτική τέχνη και ακούω επίσης και το δάσκαλό μου τον κύριο Γιάννη Δαμαρλάκη ότι έχει επαφές με ομογενείς που εξασκούν την ψαλτική τέχνη.

• Πες μας λίγα λόγια για τη Βυζαντινή Χορωδία Κρήτης. Πότε ιδρύθηκε; 

32 ολόκληρα χρόνια βυζαντινής χορωδίας Κρήτης!

Την Πέμπτη 5 Ιουνίου συμπληρώθηκαν αισίως 32 χρόνια της Βυζαντινής Χορωδίας  Κρήτης με πρωτεργάτη και καθοδηγητή τον  χοράρχη  της Βυζαντινής Χορωδίας Κρήτης κο Γιάννη Δαμαρλάκη.

Θα ήθελα να σου πω για σένα και για τους αναγνώστες της εφημερίδας «Αντίλαλος» το κείμενο που έγραψα και είπα στην γιορτή των 32 χρόνων βυζαντινής χορωδίας:

«Στου χρόνου το Ισοκράτημα… για τον δάσκαλό μας κ. Γιάννη Δαμαρλάκη& τα 32 χρόνια της Βυζαντινής Χορωδίας Κρήτης.

Στην Κρήτη εδώ που τον έφερε η « Μοίρα» ανάμεσα σε καμπάνες και μελουργίες ένας άνθρωπος έταξε τη ζωή του στο ύψος της ψαλμωδίας.

Ο κ. Γιάννης Δαμαρλάκης!

Φύλακας του ακοίμητου λύχνου της βυζαντινής μουσικής.

Απόψε ένας ακόμη σταθμός προστίθεται στη μακρά πορεία και είναι εορτή για ένα ακόμη θαύμα:32 χρόνια της βυζαντινής χορωδίας Κρήτης. Μιας χορωδίας που δεν τραγουδά μόνον, αναπνέει πίστη, ψάλλει ελπίδα χαρίζει & προσφέρει παραστάσεις μεγάλου βεληνεκούς!!Μαθητές & συνεχιστές στέκουν εν χορώ μα πάντα σε κυκλικό ηχόχρωμα γύρω του. Κι εκείνος με κίνηση του χεριού του δείχνει ρυθμό & δρόμο.

Δεν μαθαίνει απλώς μουσική, εμφυσά ήθος, συλλογική φωνή & προσευχή!

Η βυζαντινή χορωδία Κρήτης με τον κ. Δαμαρλάκη δεν είναι σχήμα , είναι μνήμη σε ήχο β’ – είναι η φωνή που υψώνεται ως τον ουρανό. Και πίσω από αυτό το θεάρεστο έργο , ριζωμένο στη δοξολογία & στη λιτότητα πάντα εκείνος!

Ο άνθρωπος με την ψυχή σταθερή σαν το ισοκράτημα – ο δάσκαλός μας.

Ο άνθρωπος σύμβολο εργατικότητας, πολυετούς πείρας, μοναδικού ταλέντου & άοκνης προσπάθειας όχι μόνο να μυήσει όλα τα μέλη στον κατανυκτικό κόσμο της βυζαντινής μουσικής , αλλά & να μας πηγαίνει μπροστά, να μας τελειοποιεί σ’ αυτό που όλοι αγαπάμε αλλά και που η δική του αφοσίωση σε αυτό το είδος μουσικής μας έκανε να τον αγαπήσουμε ακόμη περισσότερο.

Είναι πρότυπο προς μίμηση, σύμβολο μιας υψηλής μορφής τέχνης της ψαλτικής, κομιστής στήριξης και ενίσχυσης της προσπάθειάς του καθενός μας, να προάγουμε τη βυζαντινή μουσική τέχνη και να του δείξουμε με την αγάπη μας ότι η διάθεση και η ανιδιοτελής προθυμία του να μας διδάξει μας έχουν δώσει την ώθηση να υπηρετούμε με όλο μας το είναι αυτή την ευγενή μορφή τέχνης της βυζαντινής μουσικής!

Δάσκαλε σας ευχαριστούμε για τα 32 χρόνια της χορωδίας, που δεν είναι αριθμός μα στάσεις προσφοράς για τα μονοπάτια που ανοίξατε σε γενιές μαθητών , για την τιμή να στεκόμαστε κάτω από το βλέμμα σας, στο φως της βυζαντινής φλόγας.

Ελπίζω, Θεού θέλοντος και υγείας επιτρεπούσης να είμαστε κοντά σας και το επόμενο έτος.

Αν η ζωή δεν το επιτρέψει σε κάποια ή κάποιον από εμάς έτσι κι αλλιώς θα έχετε τις καλύτερες ευχές μας για τη συνέχιση του έργου σας

Να συνεχίσετε να υφαίνετε τη μουσική του ουρανού πάνω στη γη της Κρήτης!» 

• Πιστεύεις ότι η βυζαντινή μουσική μπορεί να αγγίξει και τους νέους τόσο της ενδοχώρας, όσο και της ομογένειας;

Απόλυτα όταν τη γνωρίσουν, βλέπουν ότι είναι κομμάτι της ταυτότητάς τους.

Η βυζαντινή μουσική μπορεί να αγγίξει τους νέους όχι μόνο της ενδοχώρας, αλλά και της ομογένειας — αρκεί να της δοθεί ο χώρος να μιλήσει με τον τρόπο που της αξίζει.

Η βυζαντινή μουσική δεν χρειάζεται να φωνάξει για να ακουστεί. Έχει έναν τρόπο μυστικό να κυλά μέσα στον άνθρωπο, όπως το θυμίαμα που απλώνεται αργά, χωρίς να το βλέπεις, μα νιώθεις πως σ’ έχει ήδη τυλίξει.

Κι αυτό το βάθος, αυτή η ανάσα αιώνων, είναι που μπορεί να μιλήσει στους νέους. Γιατί οι νέοι, όσο κι αν μοιάζει πως θέλουν τα γρήγορα και τα εκρηκτικά, στην πραγματικότητα διψούν για κάτι αληθινό, κάτι που να μην τους εξαπατά.

Στην ενδοχώρα, η βυζαντινή μουσική γίνεται σαν τη φωνή της γιαγιάς που ψιθυρίζει ένα παμπάλαιο μυστικό  κι ο νέος, ακόμα κι αν δεν το καταλαβαίνει αμέσως, νιώθει ότι εκεί υπάρχει ρίζα.

Στην ομογένεια, όμως, γίνεται ακόμη πιο αναγκαία: είναι ο ήχος της πατρίδας που φτάνει ως εκεί που δεν φτάνει το βλέμμα, η γέφυρα που δένει τον ξενιτεμένο με έναν κόσμο που φοβάται πως θα χάσει.

Για να ακουμπήσει, όμως, χρειάζεται τόλμη.

Να παρουσιαστεί όχι σαν μουσειακό εύρημα, αλλά σαν ζωντανή αναπνοή.

Να δοθεί μέσα από πρόσωπα που καίνε γι’ αυτήν.

Να κληθούν οι νέοι να τη βιώσουν, όχι να τους επιβληθεί.

Και τότε, το πιστεύω, η βυζαντινή μουσική θα κάνει αυτό που ξέρει από γεννησιμιού της:

να συναντά τον άνθρωπο στα μύχια, εκεί που δεν υπάρχουν σύνορα, ούτε ενδοχώρα ούτε ομογένεια, μόνο καρδιές που αναγνωρίζουν το φως όταν το ακούσουν. 

• Πώς βλέπεις το ρόλο της γυναίκας στη σύγχρονη εκκλησιαστική μουσική;

Ο ρόλος της γυναίκας στη σύγχρονη εκκλησιαστική μουσική μοιάζει με λεπτή φλόγα που επιμένει να καίει, ακόμη κι όταν της λένε πως γεννήθηκε για να φωτίζει μόνο από μακριά.Η γυναίκα σήμερα δεν περιορίζεται πια στο να «στολίζει» τον χώρο του ναού. Διαμορφώνει τον ήχο του, τον πονά και τον ανασταίνει. Με τη φωνή της είτε ψάλλει φανερά, είτε εργάζεται σιωπηλά στη σύνθεση και στη διδασκαλία μεταφέρει μια ευαισθησία που δεν είναι μειονέκτημα αλλά θεολογική δωρεά: το χάρισμα να «αφουγκράζεται» πριν ψάλλει, να «γεννά» πριν προφέρει κάθε φθόγγο.

Στη σύγχρονη πράξη, οι γυναίκες γίνονται δασκάλες ψαλτικής, ερευνήτριες της παράδοσης, συνθέτριες που ανοίγουν τον ήχο σε καινούριες αναπνοές, μα και ερμηνεύτριες που αφήνουν το ίχνος τους σε ηχογραφήσεις και χορωδίες. Πατούν στη βυζαντινή ρίζα, αλλά δεν μένουν δεμένες σε μια θέση που ορίστηκε από άλλους, διεκδικούν χώρο όχι από φιλοδοξία, αλλά επειδή ο λόγος της πίστης ζητά να ακουστεί από όλες τις φωνές του ανθρώπου.

Κι ίσως αυτό να είναι το πιο σημαντικό: η γυναίκα στην εκκλησιαστική μουσική δεν προσθέτει απλώς μια διαφορετική χροιά. Φέρνει μια ολόκληρη θεώρηση του κόσμου, το σώμα που ξέρει να πονά και να στέκει, την καρδιά που έμαθε από μικρή ότι η σιωπή δεν είναι πάντα αρετή, και την πίστη που δεν χωράει σε κανόνες αν δεν ανασαίνει μέσα σε αλήθεια.

Είμαι ευτυχής που έχω τη δυνατότητα να έχω δάσκαλο αλλά και χοράρχη τον εξαιρετικό και πρώτο των πρώτων κο Γιάννη Δαμαρλάκη.

Έτσι Εύα μου, ο ρόλος της γίνεται πράξη αντίστασης και ταυτόχρονα πράξη ειρήνης: ένα ψάλσιμο που δεν διχάζει, αλλά θυμίζει στην Εκκλησία πως η Χάρη δεν έχει φύλο, μόνο βάθος.

Εύα Καπελλάκη Κοντού [Εκπαιδευτικός, αρθρογράφος & ραδιοφωνική παραγωγός]