Πώς περάσαμε στον Matrix καπιταλισμό – Το μπλε χάπι και η μετάβαση από την επιτήρηση στην καταστολή

Όσοι έχουν δει τις ταινίες Matrix, θυμούνται ότι όταν κάποιος λάμβανε το μπλε χάπι έκανε μια σαφή επιλογή. Αποφάσιζε την άνεση και τη γαλήνη που προσφέρουν οι ψευδαισθήσεις. Αν διάλεγε το κόκκινο χάπι, θα ερχόταν αντιμέτωπος με τη σκληρή πραγματικότητα, που απαιτεί αγώνα.

Με αυτή την παραβολή ο Χένινγκ Μέγερ, αρχισυντάκτης του Social Europe και διευθυντής του Ινστιτούτου Δημόσιας Αξίας της Λιλ, περιγράφει την εξέλιξη του διαδικτυακού καπιταλισμού. Τη συλλογή των δεδομένων μας από πλατφόρμες, επιχειρήσεις και διαφημιστές για να μας παγιδεύσουν σε φαντασιώσεις και να επωφεληθούν από την απομόνωσή μας.

Ο Χένινγκ περιγράφει δηλαδή τη μετάβαση από τον «καπιταλισμό της επιτήρησης» στον «καπιταλισμό του μπλε χαπιού».

«Σοδιάζοντας δεδομένα»

Κάποτε, μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης κυρίως, τα συστήματα επιτήρησης απλώς συνέλεγαν προσωπικά δεδομένα. Πλέον, χρησιμοποιούν αυτός τις σοδιασμένες πληροφορίες για να παγιδεύουν τους χρήστες σε προσεκτικά κατασκευασμένους φανταστικούς κόσμους. Και το πετυχαίνουν, τροφοδοτώντας τους με αλγοριθμικό περιεχόμενο που έχει σχεδιαστεί για να μεγιστοποιεί την εμπλοκή των χρηστών με κάθε κόστος. Πρόκειται δηλαδή για μια ποιοτική μετατόπιση στον τρόπο λειτουργίας του ψηφιακού καπιταλισμού.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα, σύμφωνα με τον Χένινγκ Μέγερ, είναι το Metaverse, της Meta του Μαρκ Ζούκερμπεργκ. Υπόσχεται στους χρήστες εικονικούς κόσμους όπου η πραγματικότητα γίνεται προαιρετική –θα ζεις, όχι με τους ανθρώπους γύρω σου, αλλά μέσα σε έναν τεχνητό κόσμο.

Για τον Μέγερ, τα εισαγωγικά στη λέξη «κοινωνικής», στον όρο πλατφόρμες «κοινωνικής» δικτύωσης, δεν ήταν ποτέ πιο απαραίτητα. Και αυτό γιατί έχουν σχεδιαστεί για να κρατούν τους χρήστες σε εγρήγορση, ακόμη και καθώς ολοένα και περισσότερα στοιχεία συνδέουν τον σχεδιασμό τους με την επιδείνωση της ψυχικής υγείας και τις διαταραγμένες κοινωνικές σχέσεις.

Άλλο παράδειγμα είναι νέες εφαρμογές, που παράγονται μέσα από την τεχνητή νοημοσύνη. Μία από αυτές είναι το Sora 2, που μπορεί να εισαγάγει απρόσκοπτα τους χρήστες σε συνθετικές πραγματικότητες. Ή τα chatbots που θα προσφέρουν προσομοιωμένες σεξουαλικές σχέσεις, οι οποίες δεν απαιτούν ούτε αμοιβαιότητα, ούτε γνήσια ανθρώπινη σύνδεση. Η Open AI έχει ανακοινώσει ότι ετοιμάζεται να λανσάρει τέτοια προγράμματα.

Όλα εμπόριο

Είναι προφανές ότι πίσω από όλα αυτά υπάρχει σαφής προσπάθεια εμπορευματοποίησης με στόχο το οικονομικό όφελος. Ο Μέγερ επισημαίνει ότι η οικονομία του διαδικτύου βασιζόταν πάντα σε τρεις αλληλένδετους πυλώνες: τη διαφήμιση, το ηλεκτρονικό εμπόριο και την πορνογραφία.

Και τώρα, που διαπιστώνεται ότι το κόστος της τεχνητής νοημοσύνης είναι πολύ μεγαλύτερο από την πραγματική χρησιμότητά της, υπάρχει μεγάλη πίεση για την αποκόμιση κέρδους. Ακόμη και αν αυτό μπορεί να έχει καταστροφικές κοινωνικές συνέπειες.

Ο Μέγερ, καθηγητής Δημόσιας Πολιτικής και Διοίκησης Επιχειρήσεων, εξηγεί με οικονομικούς και επιχειρηματικούς όρους τη μετάλλαξη που υφίσταται ο διαδικτυακός καπιταλισμός στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης. Εξηγεί ότι αυτή η βιασύνη για δημιουργία εσόδων είναι η πιο σαφής ένδειξη μέχρι στιγμής ότι η ανάπτυξη των μεγάλων γλωσσικών μοντέλων (LLM) έχει συναντήσει σημαντικά εμπόδια.

Και τα εμπόδια στον πραγματικό κόσμο δεν βρίσκονται κυρίως σε τεχνικές ερευνητικές εργασίες αλλά σε επιχειρηματικές στρατηγικές. Αποκαλύπτονται στον ξέφρενο αγώνα για να μετατρέψουν οποιεσδήποτε δυνατότητες υπάρχουν σήμερα σε ροές εσόδων. Τα έσοδα αυτά θα μπορούσαν με κάποιο τρόπο να δικαιολογήσουν αποτιμήσεις που βασίζονται σε επαναστατικές υποσχέσεις που είναι απίθανο να υλοποιηθούν σύντομα.

«Αυτό εκπληρούμενη προφητεία κοινωνικής παρακμής»

Για τον Χένινγκ Μέγερ, η πορεία στην οποία βρισκόμαστε απειλεί να γίνει μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία κοινωνικής παρακμής. Διότι, καθώς οι χρήστες έλκονται βαθύτερα σε φανταστικούς κόσμους, πληρώνουν υψηλό τίμημα. Αυτό περιλαμβάνει μοναξιά, επιδείνωση της ψυχικής υγείας και αυξανόμενη απομόνωση από τη γνήσια ανθρώπινη σύνδεση. Αυτή που ενέχει δυσκολίες, αλλά και ουσιαστική, απτή χαρά και ικανοποίηση.

Και έτσι δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος εμπλοκής. Η απομόνωση καθιστά την τεχνητή αλγοριθμική διαφυγή ακόμη πιο ελκυστική. Όσο οι πραγματικές ανθρώπινες σχέσεις ατροφούν και οι κοινωνικοί δεσμοί αποδυναμώνονται, το ψηφιακό ομοίωμα γίνεται τόσο ελκυστικό όσο και φαινομενικά απαραίτητο. Όσο περισσότερο επιδεινώνονται οι πραγματικές μας κοινότητες, τόσο περισσότερο αναζητούμε παρηγοριά σε συνθετικές. Η «θεραπεία», δηλαδή, επιδεινώνει την ασθένεια.

Ανεκπλήρωτες υποσχέσεις

Δεν είναι η πρώτη φορά που οι άνθρωποι απογοητεύονται από την αδυναμία της τεχνολογίας να τηρήσει τις υποσχέσεις της. Ο Μέγερ μιλάει για ένα «πικρό αστείο»: «Θέλαμε ιπτάμενα αυτοκίνητα και πήραμε 140 χαρακτήρες».

Στην περίπτωση της τεχνητής νοημοσύνης είναι ακόμη χειρότερα. Εκεί που μας υπόσχονταν τεχνολογίες που θα μπορούσαν να θεραπεύσουν τον καρκίνο, να επεκτείνουν τις ανθρώπινες δυνατότητες και να λύσουν πιεστικές παγκόσμιες προκλήσεις, έχουμε chatbots τεχνητής νοημοσύνης για σεξ και άπειρες ροές εξατομικευμένης απόσπασης της προσοχής.

Αλλά, επισημαίνει ο συγγραφέας, αυτό δεν είναι τεχνολογικός ντετερμινισμός, δεν είναι η φυσική ροή των πραγμάτων, είναι επιλογή. Αυτές οι εφαρμογές πολλαπλασιάζονται επειδή αντιπροσωπεύουν τον ταχύτερο δρόμο προς την κερδοφορία σε ένα σύστημα που συστηματικά αποτυγχάνει να τιμολογήσει τις κοινωνικές εξωτερικότητες. Παρενέργειες, δηλαδή, όπως η κρίση ψυχικής υγείας μεταξύ των νέων, η διάβρωση του πολιτικού λόγου, η επικράτηση του ατομικισμού στην κοινωνία. Αυτά δεν είναι στοιχεία που θα βρει κανείς σε έναν εταιρικό ισολογισμό, λέει ο Μέγερ. Εμφανίζονται στα άτομα και τις κοινότητες, αλλά τα κέρδη είναι ιδιωτικά και συγκεντρώνονται από τις επιχειρήσεις.

Εικόνα της εποχής

Για τον Χένινγκ Μέγερ, ο όρος «καπιταλισμός του μπλε χαπιού» αποτυπώνει κάτι ουσιαστικό αναφορικά με την εποχή στην οποία ζούμε. Όπως στο Matrix, η λήψη του μπλε χαπιού σήμαινε την επιλογή της ευτυχισμένης άγνοιας αντί της δύσκολης αλήθειας, η ψηφιακή οικονομία μας προσφέρει όλο και περισσότερο κάτι παρόμοιο. Μας καλεί να εγκαταλείψουμε την αυτονομία μας και να αποδεχθούμε την αλγοριθμική τροφοδοσία. Να βρούμε παρηγοριά στις συνθετικές σχέσεις και, κυρίως, να συνεχίσουμε να καταναλώνουμε. Ο πραγματικός κόσμος παραείναι πολύπλοκος, συγκρουσιακός, απαιτεί γνήσια δέσμευση, μας καλεί να κάνουμε δύσκολες επιλογές, ενδεχομένως να μεταμορφωθούμε.

Ο Χένινγκ Μέγερ μας καλεί να πάρουμε το κόκκινο χάπι, τώρα. Να αφυπνιστούμε αναφορικά με το πώς αναπτύσσονται αυτές οι τεχνολογίες, να κατανοήσουμε και να μειώσουμε το κοινωνικό τους κόστος. Επίσης, να διαμορφώσουμε ενεργά την ανάπτυξη και τη ρύθμισή τους. Να επιμείνουμε οι τεχνολογίες να υπηρετούν την ανθρώπινη ευημερία και όχι την εκμετάλλευση της ανθρώπινης αδυναμίας.

Όπως λέει, ιπτάμενα αυτοκίνητα μπορεί να μην υπάρξουν ποτέ. Ωστόσο, μπορούμε ακόμα να επιμείνουμε σε κάτι καλύτερο από τον αλγοριθμικό εθισμό και τις ψηφιακές αποδράσεις από τις «φτωχές» ζωές μας. Και πρέπει να το κάνουμε πριν ο εθισμός στη φαντασίωση γίνει πολύ γλυκός για να την απαρνηθούμε.