Η γυναίκα στην «καρδιά» του πολέμου ήταν η σκιά και το φως μαζί!
Καθώς κατηφορίζω στις σελίδες της Ιστορίας, εκείνη η γυναίκα που απαθανατίζεται σπάνια με πρωταγωνιστικό ρόλο, σε κάθε φωτογραφία, σε κάθε απολεσθέν γράμμα, στέκει αθέατη και όμως, ακατάλυτη. Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η γυναίκα δεν υπήρξε απλός θεατής, υπήρξε «μοχλός» αθέατος στη φωτιά και στο ψύχος, στο μέτωπο και πίσω από τις γραμμές.
Ήταν ήδη δεκαετίες πριν τον πόλεμο που οι γυναίκες ασφυκτιούσαν από τους περιορισμούς της κοινωνίας στην οποία ζούσαν. Το μεσοπόλεμο, σε πολλές χώρες της Ευρώπης, οι γυναίκες πάλευαν για δικαίωμα ψήφου, για πρόσβαση στην εκπαίδευση, για εργασία. Αυτές οι μάχες δεν έπαψαν στα χρόνια της ειρήνης και το έδαφος που διαμορφωνόταν ήταν κρίσιμο για τη μορφή που θα έπαιρνε ο ρόλος τους σε συνθήκες πολέμου.
Ήδη στη δεκαετία του 1930, η γυναικεία συμμετοχή στην παραγωγή, στην υγειονομική περίθαλψη και στην κοινωνική φροντίδα είχε αρχίσει να αυξάνεται όχι ως προνομιακή επιλογή, αλλά ως ανάγκη, ενόψει της πολιτικής αστάθειας. Κι όταν ξεκίνησε η σύγκρουση, δεν υπήρχε επιστροφή στο παλιό καθεστώς.
Με το ξέσπασμα του πολέμου, οι γυναίκες μπήκαν σε ένα νέο πεδίο «υποχρεώσεων». Δεν ήταν πλέον θέμα επιλογής, ήταν θέμα επιβίωσης και συμμετοχής:
Σε χώρες όπως η Σοβιετική Ένωση, η Βρετανία, οι ΗΠΑ, οι γυναίκες πήραν τη θέση των ανδρών στις βιομηχανίες, στα εργοστάσια όπλων, στα εργοτάξια. Η ένδυση της στολής ή του εργατικού ρούχου έγινε καθημερινότητα.
Χιλιάδες γυναίκες μετακινήθηκαν προς τις πρώτες γραμμές, στα πεδία των μαχών, παρείχαν πρώτες βοήθειες, φρόντιζαν τραυματίες, θυσιάζοντας τον δικό τους φόβο.Στη Γαλλία, στην Πολωνία, στην Ολλανδία, αλλά και στην Ελλάδα, οι γυναίκες ανέλαβαν επικίνδυνες αποστολές όπως μεταφορείς μηνυμάτων, κατάσκοποι, μέλη αντιστασιακών κινημάτων.
Πίσω από τη «γραμμή του μετώπου», οι γυναίκες – μητέρες, σύζυγοι, αδερφές — υπέμεναν την πείνα, τις παραλείψεις, την αβεβαιότητα, κρατώντας ζωντανές τις οικογένειες, παρά τον φόβο και τη φτώχεια.
Κάθε μία από αυτές τις λειτουργίες δεν ήταν «επίκαιρη» προσωρινή λύση· σε πολλές περιπτώσεις καθιερωνόταν ως στοιχείο της καθημερινότητας του πολέμου.
Στην Ελλάδα, η εμπειρία της γυναίκας στον πόλεμο είχε δικούς της ειδικούς όρους:Μετά την εισβολή και την κατάκτηση, η «κατοχή» σήμαινε έλλειψη τροφίμων, επιταγή εισοδημάτων, βαριές κυρώσεις στην καθημερινότητα. Η γυναίκα της υπαίθρου και των πόλεων αναλάμβανε να επιβιώσει με όρους που ο ίδιος ο πόλεμος όριζε.
Στην Αντίσταση, πολλές γυναίκες εντάχθηκαν σε αντάρτικες ομάδες ή σε δίκτυα υποστήριξης (τροφοδότηση, καταφύγια, διακίνηση πληροφοριών). Οι μνήμες τις καταγράφουν ως «σιωπηλές πρωταγωνίστριες» — εθελόντριες που ρίσκαραν τη ζωή τους για να κρατήσουν τη φλόγα της ελευθερίας ζωντανή.
Ο λιμός του χειμώνα του 1941-42 έφερε τρομερές στερήσεις, ιδίως στην Αθήνα. Οι γυναίκες οργάνωναν κουζίνες λαϊκής σίτισης, διανέμουν το λίγο ψωμί, προσπαθούσαν να προστατεύσουν τα παιδιά τους.
Μετά την αποχώρηση των κατακτητών, καθώς ξεκινούσε ο Εμφύλιος, η δημογραφική και κοινωνική αποτύπωση των γυναικών που «είχαν ήδη πολεμήσει» ή «είχαν ήδη υποφέρει» αποτέλεσε ένα ακόμη κομμάτι του τραύματος της Ελλάδας.
Η Ελληνίδα γυναίκα δεν υπέμενε απλώς διαχειριζόταν τον θάνατο, τον φόβο, την ελπίδα κρατώντας ζωντανές πολλές ζωές γύρω της.
Μία από τις πιο συγκινητικές μαρτυρίες είναι εκείνη μιας νοσηλεύτριας, που γράφει σε γράμμα:
«Καθώς κολλούσα επιδέσμους σε βαριά τραυματισμένο, τον άκουγα να επαναλαμβάνει το όνομα της γυναίκας του. Ήθελα να του πω ότι και η δική μου σκέψη αιωρείται σε ένα σπίτι, με παιδιά που δεν ξέρουν εάν θα ξαναδούν το φως. Μα δεν είχα περιθώριο να μιλήσω … ο θάνατος καραδοκούσε…»
Μια άλλη γυναίκα γράφει τις μνήμες της…
«Στο σκοτάδι της νύχτας κουβαλούσα μήνυμα μέσα στο σακίδιό μου. Καθ’ οδόν, η εχθρική περίπολος πέρασε δίπλα μου. Στάθηκα ακίνητη. Αναρωτήθηκα πόσο κοστίζει μία ανάσα ελευθερίας — και συνέχισα.»
Αυτές οι φωνές, μικρές – μεγάλες, είναι η σταθερή απόδειξη ότι ο πόλεμος δεν γράφεται μόνο με τανκς και αρχεία, γράφεται με δάκρυα, κόπους, σιωπές και θάρρος.
Όταν τελείωσε η ανθρωποσφαγή, οι γυναίκες βρέθηκαν μπροστά σε ένα περίπλοκο σταυροδρόμι:
Σε πολλές δεν επιτράπηκε να συνεχίσουν στο βιομηχανικό ή στρατιωτικό χώρο — η επιστροφή των ανδρών όρισε νέες «τάξεις» και ιεραρχίες εργασίας.Ο κοινωνικός ρόλος της γυναίκας αναδείχθηκε σε ηρωική δημόσια αφήγηση, συχνά με υπολειμματική αποτίμηση των προσωπικών θυσιών.
Η ψυχολογική επιβάρυνση, οι απώλειες, οι τραυματισμοί, οι ενοχές δημιούργησαν ένα κοινωνικό τραύμα που έμελλε να επηρεάσει τις επόμενες γενιές.Ωστόσο, οι εμπειρίες εκείνων των χρόνων είχαν ήδη σπείρει σπόρους αλλαγής: η γυναικεία αυτοσυνείδηση, η διεκδίκηση δικαιωμάτων, η συμμετοχή στο δημόσιο βίο ενισχύθηκαν μέσα από τον πόνο. Μπορούμε να πούμε πως η γυναίκα πέρασε μέσα από τον πόλεμο και ο πόλεμος, μέσα από τη γυναίκα αφήνοντας σημάδια που δεν σβήνονται.
Στη μετεμφυλιακή νεότερη αφήγηση, η γυναίκα πολεμίστρια, η γυναίκα νοσοκόμα, η γυναίκα αντάρτισσα έγινε σύμβολο όχι μόνο της αντίστασης, αλλά και της καταλυτικής δύναμης της αλλαγής.
Και είναι αξιοσημείωτο: σε πολλές χώρες, ο «γυναικείος εαυτός» έγινε κριτήριο κοινωνικής ηθικής — ποια πρέπει να είναι η θέση της γυναίκας μετά τον πόλεμο, ποιοι πρέπει να είναι οι περιορισμοί, ποιο το πολιτικό πρότυπο στην οικογένεια και στο κράτος.
Αλλά το πραγματικό νόημα δεν βρίσκεται στους συμβολισμούς, αλλά στις ζωές, σε εκείνα τα χέρια που έραψαν στο σκοτάδι, σε εκείνα τα μάτια που έκρυβαν τον φόβο και τον πόνο, σε εκείνες τις καρδιές που δεν έπαψαν να ελπίζουν.
Στον σύγχρονο κόσμο, που συχνά αντιμετωπίζει νέες μορφές πολέμου τρομοκρατία, σύγκρουση, κρίσεις η ματιά στην εμπειρία της γυναίκας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο μας υπενθυμίζει:
- Η γυναίκα δεν είναι απλώς «θύμα». Αν και υφίσταται βία και στερήσεις, έχει ενεργητικό ρόλο — οργανώνει, πρωτοστατεί, αντιστέκεται.
- Η συλλογική μνήμη αγνοεί συχνά το γυναικείο έργο. Πόσοι μνημονεύουν τις νοσηλεύτριες, τις κρυφές κατασκόπους ή τις γυναίκες του αντιστασιακού δικτύου;
- Η ισότητα δεν αρκεί να ισχυρίζεται ότι υπάρχει, πρέπει να κατακτηθεί. Αν οι γυναίκες ήταν «μοχλός» στον πόλεμο, πρέπει να είναι και στο ειρηνικό γίγνεσθαι, στη λήψη αποφάσεων, στα αξιώματα, στην καθημερινή ζωή.
- Η ανθρωπιά περνάει μέσα από τις λεπτομέρειες. Στον πόλεμο, δεν είναι μόνο οι μεγάλες μάχες που μετρούν, είναι οι μικρές στιγμές φροντίδας, τα γράμματα, τα μοιρασμένα ψιχία τροφής.
Και ίσως — ίσως ο φόρος τιμής προς αυτές τις γυναίκες του 20ού αιώνα είναι να μη τις υπεραπλουστεύουμε σε σύμβολα, αλλά να τις ακούσουμε, να τις αφήσουμε να μας εκπαιδεύσουν στις αντιφάσεις και στις νίκες τους.
Στο κλείσιμο αυτού του άρθρου, σκέφτομαι μια εικόνα: μια γυναίκα στέκεται μπροστά σε ένα παράθυρο κατεστραμμένου σπιτιού, κρατώντας ένα παιδί. Πίσω της, ο ήχος της έκρηξης, μπροστά της το άγνωστο. Είναι ίδια και όμως τόσο διαφορετική από τις φωτογραφίες που βλέπουμε είναι μια ιστορία αγνώριστη, αλλά υπαρκτή.
Η γυναίκα στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν ήταν μόνο θύμα ούτε μόνο ήρωας υπήρξε ένας κόμβος ζωής, ένας κόμβος ανάμεσα στο σκοτάδι και στο φως. Κάθε ιστορία της που μαθαίνουμε, κάθε δάκρυ και κάθε χαμόγελο που ανασύρουμε, γίνεται φως μέσα στη σκοτεινή ανθρωπότητα.
Ας μην ξεχνάμε ποτέ: εκείνες οι γυναίκες, μες στην καταστροφή, έφεραν μήνυμα, ότι η θηριωδία του πολέμου δεν μπορεί να διασπάσει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Και σε κάθε νέα κρίση, η φωνή τους παραμένει μια υπενθύμιση και μια πρόσκληση!
Tζουμερκιώτισσες στον πόλεμο
Τα παιδιά του εμφύλιου
Εμφύλιος- Γυναίκες στην πρώτη γραμμή με τα παιδιά στην αγκαλιά
Κυβέλη Σεργίου. Η μεγάλη κατάσκοπος.
Εύα Καπελλάκη Κοντού [Εκπαιδευτικός, αρθρογράφος & ραδιοφωνική παραγωγός]
