Φθινοπωρινή εξόρμηση με τον Σύλλογο Βυζαντινής Χορωδίας Κρήτης «όσιος Ιωάννης ο Κουκουζέλης»
Φθινοπωρινό πρωινό Σαββάτου, τα πρωτοβρόχια άρχισαν και η λάβρα του καλοκαιριού είναι απλά ανάμνηση. Ο δρόμος φιδίσιος ανεβαίνει στο οροπέδιο τελευταίος προορισμός. Η ώρα περνάει ευχάριστα με τις εναλλασσόμενες εικόνες του τοπίου!
Ο όσιος Ιωάννης Κουκουζέλης άραγε ποιος ήταν;
Ο όσιος Ιωάννης Κουκουζέλης είναι άγιος και σπουδαίος μελοποιός της Ορθόδοξης Εκκλησίας, ο οποίος έζησε τον 13ο-14ο μ.Χ. αι. Τον αποκαλούσαν επίσης αγγελόφωνο και Καλλικέλαδο. Θεωρείται ο δεύτερος μεγαλύτερος μελοποιός μετά τον Ιωάννη Δαμασκηνό, και συχνά χαρακτηρίζεται ως «Μαΐστωρ της μουσικής».
Ο Ιωάννης γεννήθηκε γύρω στο 1280 στο Δυρράχιο σε μια αγροτική οικογένεια. Ο πατέρας του είναι άγνωστης καταγωγής και η μητέρα του Βουλγάρα. Καθώς είχε εξαιρετική φωνή, πήγε στην Κωνσταντινούπολη για να σπουδάσει στην αυτοκρατορική σχολή. Τα πρώτα χρόνια των σπουδών του υπήρξαν δύσκολα. Μάλιστα, όταν τον ρωτούσαν στη σχολή τι έτρωγε, απαντούσε «κουκία και ζέλια» (μπιζέλια), γιατί ήταν φτωχός. Αργότερα γνώρισε τον ηγούμενο της Μεγίστης Λαύρας, από τον οποίο έμαθε για τη μοναχική ζωή στο Άγιο Όρος και αποφάσισε να γίνει μοναχός. Στο μεταξύ όμως ο αυτοκράτορας, που είχε εκτιμήσει την τέχνη του, τον είχε διορίσει αρχιμουσικό των αυτοκρατορικών ψαλτών και ήθελε να τον παντρέψει με την κόρη κάποιου μεγιστάνα. Τότε ο Ιωάννης πήγε στον τόπο της γέννησής του για να πάρει τάχα τη μητρική συγκατάθεση για τον γάμο. Όμως συνεννοήθηκε με φίλους του να πουν στη μητέρα του ψέματα ότι είχε πεθάνει. Μάλιστα, καθώς βρισκόταν κρυφά μέσα στο σπίτι κι άκουγε τη μητέρα του να κλαίει και να οδύρεται για τον δήθεν θάνατό του, μελοποίησε τη θρηνωδία (μοιρολόγι) με τίτλο «Βουλγάρα». Στη συνέχεια πήγε στο Άγιο Όρος, στη μονή Μεγίστης Λαύρας, ντυμένος με τρίχινα ενδύματα και αποκρύπτοντας την ταυτότητά του. Όταν τον ρώτησε ο θυρωρός ποιος ήταν, και τι θέλει, αποκρίθηκε ότι είναι χωρικός, βοσκός προβάτων και ότι επιθυμεί το μοναχικό σχήμα. Όταν ο θυρωρός παρατήρησε ότι ήταν πολύ νέος, ο Ιωάννης απάντησε ταπεινά με τη ρήση του προφήτη Ιερεμία «Ἀγαθὸν ἀνδρί, ὅταν Ἄρη ζυγὸν ἐν τῇ νεότητι αὐτοῦ.» δηλαδή: « Καλό είναι για έναν άνδρα, όταν η νιότη του δοκιμαστεί κάτω από το ζυγό του πολέμου.»
Ιερά Μονή Κρεμαστών
Ο Πρωτοψάλτης Μαΐστρος κ. Γιάννης Δαμαρλάκης
Μέλη της βυζαντινής χορωδίας Κρήτης ψάλλουν στην Ι. Μ. Κρεμαστών
Πρώτη στάση, στην Ιστορική μονή Κρεμαστών πλησίον της όμορφης Νεάπολης Λασιθίου. οι καμπάνες ηχούν για την ιερά Κυριακάτικη λειτουργία μετέχουν όλοι αρχής γενομένης του μαέστρου πρωτοψάλτου κ.Ιωάννη Δαμαρλάκη μετά των μελών της Βυζαντινής χορωδίας Κρήτης. Η πανδαισία της μυσταγωγίας σε ένα τοπίο ιερό φερμένο από το μακρινό 1593 όπως μας πληροφορεί η πινακίδα στην είσοδο της ιεράς μονής. Μετά την κατανυκτική θεία λειτουργία είχαμε την ευκαιρία να ξεναγηθούμε στα ενδότερα της ιεράς μονής και να μάθουμε τα ιστορικά στοιχεία:
«Η Ιερά Μονή Κρεμαστών, ένα από τα ιστορικότερα Μοναστήρια της Κρήτης, υψώνεται στη Βόρεια-Ανατολική πλαγιά του βουνού Καβαλαρά, κοντά στο χωριό Βρύσες Μεραμβέλλου, σε υψόμετρο 397 μ. και σε απόσταση δύο περίπου χιλιομέτρων από την Νεάπολη. Μία σωστική κιβωτός που στάλθηκε θεόσταλτα σε επίλεκτη, από πλευράς φυσικής ομορφιάς, κατάφυτη τοποθεσία. Χτισμένη πάνω στα βράχια, μετέωρη, σαν να κρέμεται, ένα εύοσμο άνθος μέσα σε τοπίο γραφικού αχειροποίητου πίνακα ζωγραφικής. Ένας μικρός παράδεισος με τρεχούμενα πηγαία νερά που περιβάλλεται από πανύψηλους και αιωνόβιους πρίνους, πεύκα και κυπαρίσσια. Το κελάηδημα των πουλιών αντηχεί στα αυτιά των προσκυνητών ως ψαλμωδία αγγελική, μέσα στην ουράνια ησυχία και γαλήνη του. Θα έλεγε κανείς ότι αποτελεί ίσως το μοναδικό μέρος στην περιοχή αφού συνδυάζει τόσες ομορφιές με τόση αρμονία. Ο Θεός το ευλόγησε και το χαρίτωσε προσφέροντας το δώρο ανεκτίμητης αξίας στο τόπο μας. Τα Κρεμαστά είναι τόπος ευλογημένος από το Θεό και προνομιούχος από τη φύση. Το τοπωνύμιο<<Κρεμαστά>> το πήρε λόγο αυτής ακριβώς της θέσης της, η οποία φαίνεται από μακριά, σαν να κρέμεται στην πλαγιά.
Το καθολικό της Μονής είναι αφιερωμένο στους Αγίους Ταξιάρχες , εορτάζει στις 8 Νοεμβρίου, δεσπόζει στην Βόρεια πλευρά του συγκροτήματος και ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του μονόχωρου καμαροσκέπαστου. Δεν είναι ένα μεγάλο καθολικό, και όμως οι ωραίες πελεκημένες πέτρες στην πόρτα και τα παράθυρα, εντυπωσιάζει με την επιβλητικότητα του, οικοδομεί με την ταπεινότητα του.
Το τέμπλο του Καθολικού της Μονής αποτελεί το ομορφότερο στολίδι του Ναού, αφού είναι ξυλόγλυπτο άριστης τεχνοτροπίας. Χρονολογείται ότι φιλοτεχνήθηκε γύρω στο 1866 και είναι έργο του Ιωάννη Μακράκη ξυλογλύπτου της εποχής εκείνης. Μετά την αναπαλαίωση της Μονής το τέμπλο συντηρήθηκε , όπως επίσης και οι εικόνες του.
Η ανάγλυφη κτητωρική επιγραφή στο υπέρθυρο της εισόδου του Ναού μαρτυρεί πως το Μοναστήρι ιδρύθηκε στα τέλει του 16 ου αιώνα το 1593, στο τέλος της ενετοκρατίας και κτήτωρ της Μονής ήταν ο Μητροφάνης ο Αγαπητός .
ΑΦΓ΄ (1593) ΟΥΤΟΣ Ο ΤΟΥ ΤΑΞΙΑΡΧΟΥ ΝΑΟΣ ΥΠΟ ΜΗΤΡΟΦΑΝΟΥΣ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΤΟΥ ΑΓΑΠΗΤΟΥ ΟΙΚΟΔΟΜΗΤ(Η)
Ο αναφερόμενος κτήτωρ της Μονής ανέγειρε το Μοναστήρι δίνοντας σε αυτό όλη του την προσωπική περιουσία. Στο Καθολικό της Μονής ιδιαίτερο ενδιαφέρον μας προκαλεί ο στολισμός της πέτρινης πλάκας της Αγίας Τραπέζης με ανάγλυφα φύλλα αμπέλου μετά προτομής του Χριστού και την επιγραφή <<ΑΧΚΒ΄ (1622) Απριλίου υπό Νικηφόρου Ιερομονάχου Ανιφαντή οικοδομιτή>>.
Η είσοδος του Κρυφού σχολειού στη Μονή Κρεμαστών
Η κύρια φάση της κατασκευής του Μοναστηριού διήρκεσε από το 1593 μέχρι το 1622. Λόγω της θέσεώς του το Μοναστηριακό συγκρότημα έχει φρουριακό χαρακτήρα με δύο κεντρικές εισόδους στο νότιο τμήμα, που ανταποκρίνονται στις διαφορετικές λειτουργίες των κτισμάτων που διαμορφώθηκαν σταδιακά. Η μία είσοδος χρησιμεύει μόνο για την είσοδο στον προαύλιο χώρο, στα κελιά και στο Ναό και η άλλη εξυπηρετούσε γεωργικές δραστηριότητες, φούρνου, στάβλων και τα λοιπά. Το Μοναστήρι των Κρεμαστών ήταν ένα από τα πλουσιότερα Μοναστήρια, όχι μόνο του Νομού Λασιθίου αλλά και ολόκληρης της Κρήτης , πράγμα που διευκόλυνε την κοινωφελή δράση της, την συντήρηση του σχολείου της αλλά και την οικονομική ενίσχυση για την ανοικοδόμηση εκκλησιών και σχολείων στα γύρω χωριά. Το Δημοτικό σχολείο του χωριού των Βρυσών είναι χτισμένο σε οικόπεδο που δωρεάν παραχώρησε η Μονή.»
Ι. Μ. Κρουσταλλένιας
Η συνέχεια του οδοιπορικού αποζημίωσε όλες τις αισθήσεις μας αλλά πιότερο όλων, τον νου και την ψυχή! Η ιερά Μονή Κρουσταλλένιας! Μαρτυρίες λοιπόν κάνουν λόγο για την ύπαρξη της μονής τον 13οαιώνα οπότε οι ίδρυσή της τοποθετείται γύρω στο 960μ.Χ. μετά την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Σαρακηνούς με τον Νικηφόρο Φωκά, αυτή η πληροφόρηση δεν είναι βέβαιη και έρχεται μια άλλη ακόμη…
Μαρτυρία αναφέρει το έτος 1543 κατά τη διανομή χωραφιών του Λασιθίου σε Πελοποννήσιους πρόσφυγες οι αδελφές Θεοκλήτη και Βαλάντια ανέλαβαν την υποχρέωση να ιδρύσουν στο Λασίθι 2 μονές πιθανότατα η μονή που ίδρυσε η βαλάντια είναι η μονή της κρουσταλλένιας κατά τα μέσα του δέκατου έκτου αιώνα ονομάζεται έτσι ίσως επειδή βρέθηκε η εικόνα της παναγίας ζωγραφισμένη σε κρύσταλλο σε μια κοντινή σπηλιά αφιερωμένο το μοναστήρι στηνκοίμηση της Θεοτόκου. Η προσφορά της Παναγίας της Κρουσταλλένιας στον θρησκευτικό, κοινωνικό και στον εθνικό τομέα μεγάλη η παναγία η κρουσταλλένια βοήθησε στη διάρκεια των χρόνων στην κοινωνική αλληλεγγύη και τη φλόγα της πίστης τις βάσεις της αναγέννησης του έθνους.
Τα ιερά βιβλία στην ιερά Μονή Κρουσταλλένιας
Ι. Μ. Κρουσταλλένιας – Ιερά άμφια
Στο μουσείο της Ι.Μ. Κρουσταλλένιας
Επόμενη στάση η μονή Βιδιανής η οποία βρίσκεται μέσα σε ένα επιβλητικό τοπίο, έχει χτιστεί στη θέση του παλιού μετοχιού των Βιδών 1583. Η μονή Βιδιανής σύμφωνα με τις πηγές ιδρύθηκε μετά το 1856 από τον ιερομόναχο Μεθόδιο Περάκη και πυρπολήθηκε το 1867 από τους τούρκους κατά τη μάχη του Λασιθίου ανακαινίστηκε και ξανά λειτούργησε το 1874. Γνώρισε περιόδους ακμής και παρακμής. Εκτός από τον υποβλητικό και γαλήνιο περιβάλλον που θα απολαύσει ο επισκέπτης μπορεί να επισκεφτεί το μουσείο φυσικής ιστορίας ενώ στο εσωτερικό θα θαυμάσει την περίφημη εικόνα της Παναγίας της Βιδιανής, μεσοβυζαντινή περίοδο και τις εικόνες του τέμπλου φιλοτεχνημένες στη σχολή Καλών Τεχνών του Πολυτεχνείου Αθηνών γύρω στο 1880.
Το συντριβάνι στην Ι. Μ. Βιδιανής στο οροπέδιο
Και λίγο πριν το απόγευμα, λίγο πριν το δείλι βαφτεί με τα χρώματα της δύσης φτάσαμε στην Ιερά Μονή Παναγίας Κεράς…
Καθολικό της Παναγίας Κεράς
Η αρχαιολόγος κ. Βασιλική Συθιανάκη γράφει για την Ιερά Μονή της Παναγίας της Κεράς:
«Η μονή αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μοναστηριακά συγκροτήματα της Κρήτης, με πλήθος επισκεπτών. Είναι αφιερωμένη στο Γενέσιο της Θεοτόκου. Η αρχαιότερη μνεία του ονόματός της γίνεται σε έγγραφο του 1333, εποχή κατά την οποία αποτελούσε φέουδο του Λατινικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης και ενοικιαζόταν από την πληρεξούσιό του L. Morosini στον MarioCornario. Έχει υποστηριχθεί (Στ. Σπανάκης) ότι η ίδρυση της Μονής συνδέεται με τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας που βρίσκεται σήμερα στο ναό του Αγίου Αλφόνσου στο Εσκουιλίνο της Ρώμης και αποτελούσε κατά την παράδοση έργο του Αγίου Λαζάρου, μοναχού και αγιογράφου που έζησε την εποχή του εικονομάχου αυτοκράτορα Θεοφίλου (9ος αι.). Η ίδια εικόνα έχει χρονολογηθεί, είτε στον 11ο αι. (G. Gerola), είτε στον 16ο αι. (Α. Ξυγγόπουλος). Είναι πάντως γεγονός ότι η αρχαιότερη φάση τοιχογραφικού διακόσμου στο καθολικό ανάγεται στη δεύτερη δεκαετία του 14ου αι.
Η εικόνα της Παναγίας της Καρδιώτισσας συνδέθηκε με θαυματουργικές ιδιότητες, μνεία των οποίων γίνεται ήδη στα 1415 από τον Chr. Buondelmondi. Σύμφωνα με την παράδοση, η εικόνα στη διάρκεια της Εικονομαχίας μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη, αλλά επέστεψε μόνη της στη μονή. Ακουλούθησε δεύτερη μεταφορά, κατά την οποία μάλιστα δέθηκε με αλυσίδα σε μαρμάρινο κίονα, αλλά και πάλι επέστρεψε, δεμένη πάνω στον κίονα που εκτίθεται στο προαύλειο της μονής. Στην περίοδο της Ενετοκρατίας η εικόνα κλάπηκε από έναν έμπορο κρασιού και μεταφέρθηκε στη Ρώμη. Στα 1735 αντικαταστάθηκε από άλλη εικόνα, διαφορετικού εικονογραφικού τύπου, η οποία θεωρείται σήμερα εξίσου θαυματουργή. Και αυτή εκλάπη στα 1982 από αρχαιοκαπήλους, οι οποίοι στη συνέχεια συνελήφθησαν.
Η κολόνα στην οποία αλυσόδεσαν την εικόνα της Παναγίας της Κεράς
Στα 1720 η μονή έγινε σταυροπηγιακή με πρωτοβουλία της οικογένειας Μαγγανάρη, που την ανακαίνισε. Στα 1866 και 1867 υπήρξε ορμητήριο Κρητών επαναστατών.
Από την αρχική, φρουριακού χαρακτήρα μονή διατηρείται σήμερα μόνο το καθολικό, που παρουσιάζει τέσσερις οικοδομικές φάσεις. Ο αρχικός μονόχωρος ναός της Παναγίας χρησιμοποιείται σήμερα ως ιερό βήμα, και χωρίζεται από τον υπόλοιπο χώρο με τέμπλο. Είναι άγνωστο πότε ακριβώς κτίστηκε το βόρειο παρεκκλήσιο. Ο πρώτος προς τα δυτικά νάρθηκας έχει τριμερή διάταξη, με εγκάρσιες προς τον μονόχωρο ναό οξυκόρυφες καμάρες και παράγωνη κάτοψη. Δυτικά του ανοίγεται ένας δεύτερος νάρθηκας, με επίσης παράγωνη κάτοψη, το εσωτερικό του οποίου καλύπτεται από καμάρα με διάταξη εγκάρσια προς τον προηγούμενο χώρο, χωρίς ενισχυτικά τόξα.
Οι γωνίες των κτισμάτων κατασκευάζονται εξωτερικά από πελεκητούς λίθους και οι προσόψεις των δυο ναρθήκων ακολουθούν τα πρότυπα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής με τυφλά πλίνθινα ημικυκλικά τόξα, πλίνθινα τόξα παραθύρων και κεραμοπλαστικό διάκοσμο.
Ο αρχαιότερος τοιχογραφικός διάκοσμος διατηρείται στο χώρο του σημερινού ιερού (αρχικός ναός). Κάτω από την Βρεφοκρατούσα της κόγχης παριστάνονται οι Συλλειτουργούντες Ιεράρχες και στα πλάγια του θριαμβικού τόξου ο Ευαγγελισμός. Στην καμαρωτή οροφή του αρχικού ιερού εικονίζεται η Ανάληψη και στην υπόλοιπη οροφή αναπτύσσεται κύκλος με σκηνές από το βίο της Θεοτόκου. Η τεχνοτροπία είναι χαρακτηριστική για τις πρώτες δεκαετίες του 14ου αι. και συνδέει τη ζωγραφική αυτή με την περιοχή της Μακεδονίας. Τα ευγενικά πρόσωπα πλάθονται με ζωηρά χρώματα, η πλούσια ρέουσα πτυχολογία προσδίδει στις μορφές ιδιαίτερη σωματικότητα, οι κινήσεις χαρακτηρίζονται από έντονη ταραχή ή δραματική παθητικότητα και ο ρεαλισμός ορισμένες φορές φτάνει ως την υπερβολή. Στο κεντρικό κλίτος του πρώτου προς δυσμάς νάρθηκα, ο ανατολικός τοίχος κοσμείται με παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου. Στην καμαρωτή οροφή υπάρχουν παραστάσεις από τη ζωή του Ιησού (Γέννηση, Όνειρο του Ιωσήφ, Φυγή στην Αίγυπτο, Βαϊοφόρος, Προδοσία Ιούδα, Χριστός Ελκόμενος, Έγερση του Λαζάρου, Μυροφόρες στον Τάφο, Εις Άδου Κάθοδος, Υπαπαντή, Πεντηκοστή) και στο δυτικό τοίχο εικονίζεται ο Μυστικός Δείπνος, ο Νιπτήρας και υπολείμματα της Σταύρωσης.Στο νότιο κλίτος του πρώτου νάρθηκα κυριαρχούν οι σκηνές από τη Δευτέρα Παρουσία με τη Δέηση στην κορωνίδα του ανατολικού τοίχου (πιο κάτω διατηρείται αποσπασματικά παράσταση του Επιτάφιου Θρήνου από προγενέστερο ζωγραφικό στρώμα του τέλους του 14ου αι.). Οι τοιχογραφίες του βορείου κλίτους του πρώτου νάρθηκα είναι μεταγενέστερες και ποιοτικά υποδεέστερες σε σχέση με αυτές του αρχικού ναού. Η ζωηρή κίνηση των μορφών, ειδικά στις σκηνές των Παθών, φτάνει ως τη βιαιότητα, η έκφραση των προσώπων είναι τραχιά, η απόδοση των λεπτομερειών του σκηνικού βάθους γίνεται με ισχυρά πρισματικά σχήματα και έντονες φωτεινές αντανακλάσεις. Τα χαρακτηριστικά αυτής της ζωγραφικής συνδέουν τον τοιχογραφικό διάκοσμο με το δραματικό ρεαλισμό της Μακεδονικής Σχολής.»
Κι όταν το φως τ’ ουρανού χαμηλώσει και ο αέρας του Οροπεδίου γεμίσει μυρωδιές από θυμάρι και νύχτα, καταλαβαίνεις πως δεν περπάτησες απλώς σε τόπους ιερών λίθων, αλλά μέσα από στρώματα ψυχής.
Κάθε μοναστήρι που συνάντησες δεν ήταν μόνο μάρτυρας πίστης, μα καθρέφτης εσωτερικού αγώνα — εκείνου του λεπτού σημείου όπου η σιωπή γίνεται προσευχή και η προσευχή φως!
Κι αν αφήσεις την καρδιά σου να σωπάσει, ίσως ακούσεις μέσα σου τον απόηχο των καμπανών, όχι εκείνων που χτυπούν απ’ τα καμπαναριά, μα εκείνων που αντηχούν βαθιά, στα τρίσβαθα του ανθρώπου.
Εύα Καπελλάκη Κοντού [Εκπαιδευτικός, αρθρογράφος & ραδιοφωνική παραγωγός]
