Η Κρήτη δεν θα μπορούσε να μείνει απαθής θεατής στην Επανάσταση του γένους. Ήταν, μάλιστα, η πρώτη στον ελληνικό χώρο που προσπάθησε να αποτινάξει τον οθωμανικό ζυγό το 1770 με την Επανάσταση του Δασκαλογιάννη.
Αν και απομονωμένη από την ηπειρωτική Ελλάδα, αν και ψυχορραγούσε κάτω από το πέλμα μεγάλου αριθμού μόνιμου και καλά εξοπλισμένου τουρκικού στρατού και των, επίσης, πολεμοχαρών Τουρκοκρητικών, εντούτοις, οι Κρήτες έλαβαν μέρος στον κοινό αγώνα έστω και με λίγη καθυστέρηση.
Όχι γιατί αδιαφόρησαν, αλλά γιατί δεν μπορούσαν. Ήταν άοπλοι. Έπρεπε να εξοπλιστούν με τα στοιχειώδη εφόδια του πολέμου.
Ας μην ξεχνάμε ότι στην Κρήτη οι Τούρκοι διέθεταν πολύ περισσότερο στρατό από αυτόν της Πελοποννήσου με τρεις Πασάδες (Χανιά-Ρέθυμνο-Ηράκλειο), ενώ στην Πελοπόννησο έναν (τον Χουρσίτ Πασά) «και αυτός απουσιάζων» ( είχε εμπλακεί σε πόλεμο στην Ήπειρο με τον Αλή Πασά), όπως γράφει ο ιστορικός Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.
Η ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ
Πρώτος κήρυκας της Φιλικής Εταιρίας στην Κρήτη ήταν ο Ρεθύμνιος Εμμανουήλ Βερνάρδος. Μυήθηκε στο Ιάσιο της Μολδοβλαχίας, από τον γιατρό Ρίζο Καρνεάδη, το 1816. Αυτός έφερε το μήνυμα της Φιλικής Εταιρείας στην Κρήτη και μύησε σε αυτήν μερικούς Κρητικούς.
Σταδιακά μυήθηκαν και οι Βαρνάβας Πάγκαλος, ο έμπορος Λαδάς, ο μητροπολίτης Γεράσιμος Παρδάλης, ο Επίσκοπος Πέτρας Αρτέμιος, ο κληρικός Νεόφυτος Οικονόμου -μετέπειτα Γενικός Γραμματέας της «Καγκελαρίας Κρήτης»- ο Καλλίνικος Κριτοβουλίδης, οι Σφακιανοί πλοιοκτήτες Παναγιώτης Ψαρουδάκης και Ανδρέας Φασουλής και οι Δαιμονάκηδες (φυγάδες της Επανάστασης του 1770 στη Μολδοβλαχία), ο καπετάνιος Αναγνώστης Μανουσογιαννάκης, ο κρυπτοχριστιανός Χουσεΐν Κουρμούλης, ο επίσκοπος Κισσάμου Μελχισεδέκ Δεσποτάκης, ο ηγούμενος της Μονής Πρέβελης Μελχισεδέκ Τσουδερός κ.ά.
Στην έναρξη της Επανάστασης από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη στη Μολδοβλαχία, το Φεβρουάριο του 1821, πολέμησαν και 150 Κρητικοί με πρωτοπόρους τους Σφακιανούς, αδελφούς Βούρβαχη και Δαιμονάκη, οι οποίοι είχαν καταφύγει εκεί μετά την αποτυχία της Επανάστασης του Δασκαλογιάννη το 1770.
ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ
Η πρώτη μυστική συνέλευση γίνεται τη Μεγάλη Πέμπτη, 7 Απριλίου στα Γλυκιά Νερά Σφακίων και εν συνεχεία στο Λουτρό Σφακίων, για να ακούσουν τις αποφάσεις της «Γερουσίας των Σφακίων». Η Γερουσία αποφάσισε ομοφώνως όπως οι εμποροπλοίαρχοι των Σφακίων με δικά τους χρήματα και για λογαριασμό της Κεντρικής Επιτροπής, να αρχίσουν να προμηθεύονται όπλα στα επόμενα ταξίδια τους ανά τη Μεσόγειο.
Πρώτος απ’ όλους, ο Ανδρέας Φασουλής παρέδωσε αμέσως 400 οκάδες μπαρούτι με το ανάλογο χαρτί και μολύβι για την κατασκευή φυσιγγίων. Αμέσως και άλλοι παρόντες στη συνέλευση προσέφεραν χρήματα, ζώα, τυρί, μέλι, κερί, ενώ πολλές γυναίκες που βρέθηκαν στην ομήγυρη πρόσφεραν υφάσματα, κιλίμια και άλλα εργόχειρα.
Όλα αυτά τα παρέλαβε το πλοίο του Χ. Τσουράκη, τα πούλησε στη Μάλτα και με τα χρήματα προμηθεύτηκε όπλα και άλλα εφόδια του πολέμου.
Άλλοι ευκατάστατοι Σφακιανοί πρόσφεραν σεβαστά ποσά όπως ο Αναγνώστης Παναγιώτου που δάνεισε 7.857 δίστυλα τάληρα (νόμισμα του Ιονίου Κράτους, που ήταν τότε αγγλικό Προτεκτοράτο), ο Γεώργιος Πρωτοπαπάς 2.800 και άλλοι μικρότερα ποσά.
Από το δάνειο αυτό συλλέχθηκαν 24.000 δίστυλα και από τις δωρεές πάνω από 30.000 δίστυλα. Σημαντική ήταν και η βοήθεια της Μονής Πρέβελη, την προστασία της οποίας είχαν αναλάβει οι Καλλικρατιανοί.
Στις 21 Μαΐου οι Σφακιανοί πρόκριτοι δημιούργησαν τη λεγόμενη «Καγκελαρία των Σφακίων», η οποία αποτελείτο, κυρίως, από εμποροπλοιάρχους που θα φρόντιζαν για τις ανάγκες του πολέμου.
Στις 27 Μαΐου έγινε μεγάλη μάζωξη Σφακιανών και άλλων Κρητικών από τις Επαρχίες Ρεθύμνης και Χανίων στην Παναγία Θυμιανή, όπου εξέλεξαν τους οπλαρχηγούς της κάθε περιφέρειας.
Αυτοι ήταν οι ακόλουθοι: Αναγνώστης Μανουσέλης, αρχηγός των Καλλικρατιανών, Γεώργιος Δεληγιανάκης των Ασφεδιωτών, Αναγνώστης Πρωτοπαπαδάκης των Ασκυφιωτών, Κωστόπουλος των Νιβριωτών, Πωλογιωργάκης των Κωμηθιανών, Ρούσσος Βουρδουμπάς των Εμπροσγιαλιτών, Αναγνώστης Παναγιώτου, Γεώργιος Τσελεπής, Ανδρέας Φασουλής και Βαρδουλομανούσος των Ανωπολιτών, Α. Μανουσέλης για την Επαρχία Ρεθύμνης, ο Γ. Δεληγιαννάκης για την επαρχία Αμαρίου, Ρούσσος Βουρδουμπάς με τον Πωλογεωργάκη για την περιοχή ανατολικά του Ψηλορείτη, ο Α. Παναγιώτου για την επαρχία Κυδωνίας, και ο Γεώργιος Τσελεπής για τις επαρχίες Σελίνου και Κισάμου. Η ημέρα αυτή θεωρείται η εναρκτήρια ημέρα της Επανάστασης στην Κρήτη.
Πολλοί από τους ανωτέρω αρχηγούς σκοτώθηκαν κατά τη δεκάχρονη Επανάσταση του 1821 και αντικαταστάθηκαν από ντόπιους οπλαρχηγούς, όπως οι αδελφοί Βασίλειος, Ιωάννης και Στέφανος Χάλης από το Θέρισο, Ιωάννη Παπαδογιωργάκη ή Γερανιώτη, Ιωσήφ Κωνσταντουδάκη ή Σήφακα από το Μελιδόνι Αποκορώνου, οι αδελφοί Γιάνναρη και οι αδελφοί Μάντακα από τους Λάκκους Κυδωνίας, οι Αγιοβασιλιώτες αδελφοί Τσουδερού (Γεώργιος, Ιωάννης και Μελχισεδέκ, που ήταν ηγούμενος της Μονής Πρέβελη), και Αντώνη Μεληδόνη από τον Μυλοπόταμο.
Στο Νομό Ηρακλείου αναδείχθηκαν, επίσης, σπουδαίοι οπλαρχηγοί όπως ο κρυπτοχριστιανός Μιχαήλ Κουρμούλης και ο αδελφός του Δημήτριος, από τον Κουσέ Μεσσαρά, ο Μιχαήλ Κόρακας από την Μπόμπια, ο Νικ. Μαλικούτης από τα Βορίζα, ο Νικ. Καγιαμπάκης από Αβδού Πεδιάδας, και ο Παύλος Ντεντιδάκης από το Μαλεβίζι. Ακόμα, οι Λασιθιώτες Αϊνικολιώτης Ιωάννης, Ζερβονικόλας, Εμμ. Καζάνης και πολλοί άλλοι.
ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΑΠΑΡΧΗΣ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ
14 Ιουνίου 1821: Μάχη στο Λούλο Κεραμιών Χανίων με 45 άνδρες του Γιώργη Δασκαλάκη ή Τσελεπή και με 16 του Ιωσήφ Κωνσταντουδάκη ή Σήφακα, εναντίον πολλαπλασίων Τούρκων, τους οποίους έτρεψαν σε φυγή, σκοτώνοντας 18. Την επόμενη μέρα οι Τούρκοι κατέσφαξαν δεκάδες αθώους στην πόλη των Χανίων.
15 Ιουνίου 1821: Στο χωριό Λάκκοι Κυδωνίας κατατροπώνεται δύναμη πέντε χιλιάδων Τούρκων. Ταυτόχρονα στο Αμάρι Ρεθύμνης νικήθηκαν οι φοβεροί Αμπαδιώτες Τουρκοκρήτες, από τους οπλαρχηγούς Τσελεπή και Παναγιωτάκη. Οι Τούρκοι για αντίποινα σκότωσαν στα Χανιά 400 χριστιανούς.
17 Ιουνίου 1821: Μάχες στον Τσιβαρά Αποκορώνου, στο Ρούστικα Ρεθύμνου και στον Άγιο Ιωάννη Λάμπης, με αρκετές απώλειες των Τούρκων.
23 Ιουνίου 1821: Οι Τούρκοι εκτελούν στο Ηράκλειο τον Αρχιεπίσκοπο Γεράσιμο και πέντε Επισκόπους, τους Κνωσού Νεόφυτο, Χερρονήσου Ιωακείμ, Λάμπης Ιερόθεο, Σητείας Ζαχαρία και τον τιτουλάριο Επίσκοπο Διοπόλεως Καλλίνικο. Ακολουθεί σφαγή 800 αμάχων στην ευρύτερη περιοχή του Μεγάλου Κάστρου.
24 Ιουνίου 1821: Νίκη των επαναστατών στη Μαλάξα Χανίων με τους οπλαρχηγούς Γ. Δασκαλάκη, Α. Φασουλή, Β. Χάλη και Α. Παναγιώτου.
19 Αυγούστου 1821: Oι Τούρκοι, στην προσπάθειά τους να πατήσουν το Θέρισο, αποτυγχάνουν και χάνουν διακόσιους άνδρες. Μεταξύ των Κρητών νεκρών είναι και ο οπλαρχηγός Στέφανος Χάλης.
Νοέμβριος 1821: Αποβιβάζεται στην Κρήτη ο Μιχαήλ Αφεντούλης, απεσταλμένος του Δημητρίου Υψηλάντη, ως Γενικός Έπαρχος και Αρχιστράτηγος Κρήτης.
6 Δεκεμβρίου 1821: Σε μάχη στην Κάνδανο με τους φοβερούς Τουρκοκρητικούς του Σελίνου, φονεύεται ο οπλαρχηγός Γεώργιος Δασκαλάκης ή Τσελεπής.
24 Δεκεμβρίου 1821: Σημαντική νίκη των Κρητικών έξω από τα Χανιά με τους οπλαρχηγούς Ιωσήφ Σήφακα, Ρούσσο Βουρδουμπά, Πρωτοπαπαδάκη και Μεληδόνη.
31 Δεκεμβρίου 1821: Νίκη των Ελλήνων σε μάχη κοντά στο Βαθύπετρο Σελίνου, με τους οπλαρχηγούς Παναγιώτου, Ζερβουδάκη, Μαυροθαλασσίτη, Νικολαΐδη κ.ά.
17 Ιανουαρίου 1822: Ανακατάληψη της Μονής Αρκαδίου με τον θάνατο 100 Τούρκων και του αρχηγού, Γλυμίδ Αλή, από τους οπλαρχηγούς Δεληγιαννάκη, Μανουσέλη, Πωλογεωργάκη και Μαυροθαλασσίτη. Οι απώλειες των Κρητών ανέρχονται σε 14 μαχητές.
26 Ιανουαρίου 1822: Ο Γλυμίδ Αλής με 2.000 άνδρες βγαίνει από το Ρέθυμνο και στη θέση Ακόνια συγκρούεται με τους Μανουσέλη, Δεληγιαννάκη και Τσουδερό. Η μάχη έληξε με τον αποκεφαλισμό του Γλυμίδ Αλή, από τον Ανδρέα Μανουσέλη.
5 Φεβρουαρίου 1822: Σημαντική νίκη των επαναστατών στον Μυλοπόταμο. Ο Θεόδωρος Χούρδος, με τη στήριξη των Μανουσέλη και Δεληγιαννάκη καθώς και των Μαυροθαλασσίτη και Αντώνη Μεληδόνη, χτύπησε τους Τούρκους. Οι Έλληνες έχασαν 17 άνδρες και οι εχθροί πάνω από 150.
10 Φεβρουαρίου 1822: Μάχη στον Φουρφουρά Αμαρίου Ρεθύμνης. Τέσσερις χιλιάδες εχθροί από το Ηράκλειο συγκρούονται με 2.000 Κρήτες με αρχηγούς τους Βουρδουμπά, Πρωτοπαπαδάκη, Τσουδερό, Κουρμούλη, Ζερβουδάκη, Μαυροθαλασσίτη και Μεληδόνη, που προσπαθούν να τους αναχαιτίσουν. Στη μάχη αυτή σκοτώθηκαν 300 Τούρκοι και 15 πνίγηκαν προσπαθώντας να περάσουν το ποτάμι για να σωθούν.
Από τους Κρήτες σκοτώθηκαν 50, μεταξύ αυτών και ο οπλαρχηγός Αντώνης Μεληδόνης. Να σημειωθεί ότι στο Αμάρι ζούσαν οι φοβεροί και αξιοπόλεμοι Αμπαδιώτες Τουρκοκρητικοί.
Απρίλιος 1822: Μάχη για την κατάληψη του Ρεθύμνου. Ανάμεσα στους αγωνιστές υπήρχε και ένας Γάλλος φιλέλληνας, ο λοχαγός Βαλέστρας. Ο Βαλέστρας έπεισε τη διοίκηση και τους καπετάνιους να κυριεύσουν το Ρέθυμνο. Ακολουθούμενος από 3.000 αγωνιστές, έθεσε σε εφαρμογή το σχέδιό του.
Έτσι, στις αρχές Απριλίου βρίσκεται κοντά στο Ρέθυμνο. Σύμφωνα με τον Βαλέστρα, ο Πρωτοπαπαδάκης θα πρόσβαλε τους εχθρούς στο κέντρο της παράταξής τους και οπισθοχωρώντας θα έφερε τους εχθρούς μακριά των τειχών, τότε οι Βουρδουμπάς, Μανουσογιαννάκης, Πωλογεωργάκης και Τσουδερός θα χτυπούσαν από τα αριστερά τους Τούρκους.
Ταυτόχρονα, ο Βαλέστρας με τον Δεληγιαννάκη και τον Μανουσέλη θα προχωρούσαν από τον Κουμπέ να καταλάβουν το Ρέθυμνο αφού θα είχε μείνει με ελάχιστους υπερασπιστές. Δυστυχώς, ο Πρωτοπαπαδάκης δεν κινήθηκε κατ’ εντολήν του Αφεντούλη. (Φαίνεται ότι δεν ήθελε τον Βαλέστρα, νομίζοντας ότι θα του έπαιρνε την αρχιστρατηγία).
Ενώ ο Βαλέστρας είχε προχωρήσει προς το Ρέθυμνο δέχθηκε την επίθεση του συνόλου των εχθρών. Υπό την πίεση του ιππικού, το τμήμα αυτό αναγκάσθηκε να υποχωρήσει με μεγάλες απώλειες, καθώς έχασε 125 άνδρες και άλλοι τόσοι πληγώθηκαν. Ο ίδιος ο Βαλέστρας δεν μπορούσε να τρέξει και τον σήκωσε στην πλάτη του ο γιγαντόσωμος και λεοντόκαρδος Ανδρέας Βούρβαχης, αλλά καταδιωκόμενος από τους ιππείς, έκρυψε τον φιλέλληνα σε ένα ρυάκι με θάμνους και μόλις αυτός κατάφερε να σωθεί. Οι Τούρκοι βρήκαν τον Βαλέστρα και τον κατακρεούργησαν.
28 Μαΐου 1822: Απόβαση 10.000 Αιγυπτίων στρατιωτών στην Κρήτη με τον Χασάν Πασά, με 114 πλοία στη Σούδα. Στα Τσικαλαριάι τους αντιμετώπισαν οι οπλαρχηγοί Ιωσήφ Σήφακας, Ιωάν. Χάλης και Αναγνώστης Παναγιώτου. Οι Τούρκοι έχασαν 200 άνδρες. Από την πλευρά των Κρητών σκοτώθηκαν ο αδελφός του οπλαρχηγού Σήφακα και μερικοί άλλοι. Ο ελληνικός στόλος δεν έδρασε, αν και μπορούσε να καταστρέψει τα αιγυπτιακά μεταγωγικά πλοία.
18 Ιουλίου 1822: Μάχη στον Κρουσώνα Ηρακλείου κατά την οποία 350 Τουρκαλβανοί απομονώνονται και εξολοθρεύονται από τους οπλαρχηγούς Δεληγιαννάκη, Πωλογεώργη και Ζερβουδάκη.
1-6 Αύγουστου 1822: Ο Χασάν κυριεύει τα χωριά Θέρισο και Λάκκοι, παρά την ηρωική αντίσταση 4.000 μαχητών υπό τις διαταγές των Μανουσέλη, Δεληγιαννάκη, Μανουσογιαννάκη, Βουρδουμπά, Τσουδερού, Χάλη, Παναγιωτάκη, Πωλογεωργάκη, Βαρδουλομανούσου και Σήφακα. Στη μάχη ο Χασάν χάνει 500 άνδρες. Οι απώλειες των Κρητών είναι πάνω από 60 άνδρες.
Νοέμβριος 1822: Εισβολή του Χασάν στο Οροπέδιο Λασιθίου. Ο οπλαρχηγός των Λασιθιωτών Εμμ. Καζάνης με τον Σφακιανό Ρούσσο Βουρδουμπά, δεν κατάφεραν να τον εμποδίσουν και έτσι το οροπέδιο ερημώνεται από τους Τουρκοαιγυπτίους του Χασάν.
15 Νοεμβρίου 1822: Καθαίρεση του Αφεντούλη από την αρχηγία του Αγώνα. Κατηγορήθηκε για ραδιουργίες και θεωρήθηκε υπεύθυνος για το θάνατο του Βαλέστρα, όπως είδαμε παραπάνω. Την αρχηγία ανέλαβε ο Νεόφυτος Οικονόμου.
Φεβρουάριος 1823: Σφαγή 2.000 αμάχων στο Σπήλαιο Μιλάτου Λασιθίου, όπου είχαν καταφύγει, για να γλιτώσουν από τους Τουρκοαιγυπτίους. Παρά τις απεγνωσμένες προσπάθειες του Σφακιανού Ρούσσου Βουρδουμπά, και άλλων Λασιθιωτών οπλαρχηγών, οι έγκλειστοι παραδόθηκαν. Οι περισσότεροι σφαγιάστηκαν και άλλοι πουλήθηκαν ως σκλάβοι στα σκλαβοπάζαρα της Αιγύπτου και της Μ. Ασίας.
Η Επανάσταση στις ανατολικές Επαρχίες ουσιαστικά έσβησε. Ελάχιστοι αγωνιστές περιφέρονταν στα όρη κάνοντας κλεφτοπόλεμο. Επιστρέφοντας στο Ηράκλειο, ο Χασάν πέθανε και αντικαταστάθηκε από τον Χουσεΐν που έφθασε στην Κρήτη με 3.000 επιπλέον Τουρκοαιγυπτίους και πολλά πολεμοφόδια.
21 Μαΐου 1823: Ο Υδραίος Εμμανουήλ Τομπάζης, αναλαμβάνει τη διοίκηση της Κρήτης, καταλαμβάνοντας αμέσως τα φρούρια Κισσάμου και Κανδάνου αφού οι έγκλειστοι Τούρκοι συνθηκολόγησαν.
15 Ιουνίου 1823: Νέες ενισχύσεις προς τον Χουσεΐν με 5.000 Αιγυπτίους και 2.000 Αλβανούς με αρχηγό τον Ισμαήλ Γιβραλτάρη, αποβιβάζονται στο Ηράκλειο.
22-25 Ιουνίου 1823: Ο αρμοστής Τομπάζης συγκάλεσε Συνέλευση στο χωριό Αρχοντική Ρεθύμνης με σκοπό την αναδιοργάνωση του αγώνα για την αντιμετώπιση του ενισχυμένου τουρκοαιγυπτιακού στρατού. Υπογραφή του “Νέου Οργανισμού της Κρήτης”.
Αύγουστος 1823: Μάχη στις Αμουργέλες Ηρακλείου, όπου 3.000 επαναστάτες, με επικεφαλής τον Σφακιανό Ρούσσο Βουρδουμπά, αντιμετώπισαν 12.000 Τουρκοαιγυπτίους. Οι εχθρικές απώλειες ήταν 500 άνδρες και 100 άλογα, ενώ από την πλευρά των επαναστατών περίπου 150.
Ιανουάριος 1824: Πολιορκία 370 γυναικόπαιδων και 30 πολεμιστών από τον Χουσεΐν στο σπήλαιο Μεληδονίου Ρεθύμνης. Μετά από τρεις μήνες πολιορκίας, το σπήλαιο πυρπολείται με τρύπα στην οροφή, πνίγοντας όλους με τους καπνούς.
Μάρτιος 1824: Ο Χουσεΐν έχει ουσιαστικά καταστείλει την Επανάσταση στις ανατολικές επαρχίες του νησιού μέχρι και το Ρέθυμνο. Ετοιμάζεται να επιτεθεί στα Σφακιά, το τελευταίο προπύργιο των επαναστατών, όπου είχαν καταφύγει 30.000 γυναικόπαιδα και γέροι από τις γύρω επαρχίες. Εκστρατεύει με 26.000 άνδρες.
Οι άμαχοι αναγκάζονται να φύγουν από την Κρήτη, ο Ελληνικός στόλος παραλαμβάνει μόνο από το λιμανάκι του Λουτρού Σφακίων δώδεκα χιλιάδες ψυχές και τις φυγαδεύει για να γλιτώσουν. Απέλπιδες εκκλήσεις για ενίσχυση του αγώνα από την ηπειρωτική Ελλάδα πέφτουν στο κενό, λόγω του εμφυλίου πολέμου που μαινόταν τότε στην Πελοπόννησο και Στερεά Ελλάδα.
Η Κρήτη, όπως και πριν, έμεινε μόνη της να αντιμετωπίσει την Τουρκοαιγυπτιακή λαίλαπα. Η λαίλαπα αυτή με τον Ιμπραήμ θα περάσει στην Πελοπόννησο το 1824 και θα σβήσει την Επανάσταση. Τότε σκοτώθηκε ο Παπαφλέσσας στο Μανιάκι με τον οποίο πολέμησαν και σκοτώθηκαν και πολλοί Κρητικοί.
12 Απριλίου 1824: Ο Τομπάζης εγκαταλείπει την Κρήτη. Πολλοί αγωνιστές αναγκάζονται να εγκαταλείψουν και αυτοί το νησί και να εκπατριστούν. Περνούν στην Πελοπόννησο και συμμετέχουν στα επαναστατικά γεγονότα της Πελοποννήσου και της Ρούμελης.
Δίπλα στον Κολοκοτρώνη, στο Μεσολόγγι, στο Μανιάκι δίπλα στον Παπαφλέσσα, στους Μύλους δίπλα στον Υψηλάντη, στον Ανάλατο στο πλευρό του Γ. Καραϊσκάκη κ.ά.
Μάιος 1824: Η Κρήτη ελέγχεται από τους Τουρκοαιγυπτίους. Η Επανάσταση συνεχίζεται με κλεφτοπόλεμο από τους λεγόμενους «Καλησπέρηδες» και «Χαϊνηδες» αντάρτες που χτυπούσαν ξαφνικά και εξαφανίζονταν.
Β΄ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1825-1830
9 Αυγούστου 1825: Επτακόσιοι από τους Κρήτες που αγωνίζονταν στην Πελοπόννησο, με αρχηγό τον Δημ. Καλλέργη και με 13 πλοιάρια αποβιβάζονται κοντά στο φρούριο της Γραμβούσας και με ένα έξυπνο και στρατηγικό σχέδιο καταλαμβάνουν τα Φρούρια Γραμβούσας και Κισάμου, δίνοντας νέα ελπίδα για την αναζωπύρωση του αγώνα στην Κρήτη.
Πράγματι, σημαντικές συμπλοκές γίνονταν σε όλη την Κρήτη με σημαντικές φθορές σε βάρος του κατακτητή. Τετρακόσιοι Τουρκοκρητικοί πυρπολήθηκαν σε τζαμί στη Νεάπολη.
5 Ιανουαρίου 1828: Ο Ηπειρώτης Χατζημιχάλης Νταλιάνης, επικεφαλής σώματος 600 πεζών και 100 ιππέων, φτάνει στην Κρήτη για να συνδράμει τον Αγώνα. Ήταν η μοναδική έμπρακτη βοήθεια της ηπειρωτικής Ελλάδας προς την σφαγιαζόμενη Κρήτη. Στις αρχές Μαρτίου καταλαμβάνει το Φραγκοκάστελο, παρά τις συμβουλές των Σφακιανών για την ακαταλληλότητα του μέρους να αντιμετωπίσουν τον Μουσταφά Πασά που ετοιμάζεται με 8.000 πεζούς και 300 ιππείς να τους αντιμετωπίσει.
Οι Σφακιανοί τον συμβουλεύουν να αντιμετωπίσουν τον Μουσταφά με κλεφτοπόλεμο στα δύσβατα Σφακιανά βουνά. Ο Νταλιάνης είναι ανυποχώρητος. Το αποτέλεσμα ήταν να θυσιαστούν άδικα όλοι οι άνδρες του Νταλιάνη και μερικοί Σφακιανοί, αφού σκότωσαν 800 περίπου Τούρκους.
Οι Σφακιανοί εκδικήθηκαν τον Μουσταφά κατά την υποχώρηση προς τα Χανιά. Στα Χάλαρα του Αγίου Αντωνίου κοντά στο Ροδάκινο, του επιτέθηκαν και σκότωσαν 1.000 Τούρκους. Η καταστροφή του Μουσταφά θα ήταν ολοκληρωτική αν οι άνδρες του δεν τρέπονταν σε άτακτη φυγή αφήνοντας πίσω όπλα και εφόδια τα οποία είχαν ανάγκη οι επαναστάτες σταματώντας την καταδίωξη του εχθρού.
29 Φεβρουαρίου 1828: Στην Ι. Μονή Οδηγήτριας Μεσαρά, ο θρυλικός Ιωάσαφ Ξωπατέρας, μαζί με την αδελφή του, τον ανιψιό του Κ. Τρουλλινό, και τον Νικ. Βλατάκη, από το χωριό Μέλαμπες, περικυκλωμένος από 800 Τούρκους αφού εξάντλησαν όλα τα πολεμοφόδια που είχαν στη διάθεση τους χρησιμοποίησαν ακόμα και τις μέλισσες της μονής ως όπλο κατά των Τούρκων.
Έπειτα από τρεις μέρες αντίστασης και αφού σκοτώθηκαν οι σύντροφοί του έκανε ηρωική έξοδο με την αδελφή του με το σπαθί στο χέρι. Τελικά βρήκαν ηρωικό θάνατο αφού αποκεφάλισε ακόμα μερικούς Τούρκους.
22 Ιανουαρίου 1830: Mετά από δέκα χρόνια λυσσώδη αγώνα και αμέτρητες θυσίες των Κρητών, το Πρωτόκολλο του Λονδίνου άφησε την Κρήτη εκτός των ορίων του ελληνικού Κράτους. Τη λύση αυτή επέβαλε η άθλια Αγγλική διπλωματία που προσπάθησε να πείσει τις ευρωπαϊκές Μεγάλες Δυνάμεις ότι «η προσάρτηση της Κρήτης εις στον Ελληνικόν κορμό δεν είναι ουσιωδώς συντελεστική εις την ευημερίαν και ανεξαρτησίαν του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους».
Ουσιαστικά, η αδυναμία της ελληνικής Κυβέρνησης να επιβάλει την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα και η ανθελληνική αγγλική πολιτική, που οραματιζόταν μια Κρήτη ως βάση της για την εξάπλωση της Αγγλίας στη Μέση Ανατολή, πίστευαν ότι θα το επετύγχαναν, καλύτερα, αν θα παρέμενε η Κρήτη υπό τον έλεγχο μια αποδυναμωμένης Τουρκίας, παρά να τη χαρίσει στην Ελλάδα με πρωθυπουργό τον «Ρωσόφιλο», Ιωάννη Καποδίστρια.
22 Απριλίου 1830: Η απόφαση αυτή γέμισε με πικρία και απογοήτευση τους Κρήτες αγωνιστές. Το Κρητικό Συμβούλιο σε έκτακτη συνεδρίασή του εκδίδει την ακόλουθη δραματική προκήρυξη, η οποία αποτελεί ουσιαστικά και την πρώτη διακήρυξη της νέας ιστορικής πορείας που ονομάστηκε και επίσημα “Κρητικό Ζήτημα”:
«Προς τους Έλληνας.
Η Κρήτη ήτο και είναι μέρος αδιάσπαστο της Ελλάδος αυτή ως συναγωνισθείσα και συναγωνιζομένη με τα λοιπά επαναστατημένα μέρη από την αρχήν, ώστε δεν μπορεί να εννοήσει πως εις διαφόρους πράξεις πληρεξουσίων των σεβαστών τούτων μοναρχών η Κρήτη παρεσιωπήθη διόλου,…
Ημείς δεν ευρίσκομεν αλλού την σωτηρίαν μας παρά εις τα όπλα μας και εις αυτόν τον έντιμον θάνατον…»
Η Κρήτη βεβαίως δεν υπέκυψε στην άθλια πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων. Εξακολούθησε, έστω και αιμορραγούσα, να συνεχίζει τον αγώνα. Ακολουθούν οι Επαναστάσεις του 1833, του 1841, του 1858, του 1866-1869 (ολοκαύτωμα Αρκαδίου), του 1878, του 1889 και τέλος η Επανάσταση του 1897-1898.
Τελικά, η Κρήτη ενώθηκε με τη μητέρα Ελλάδα μετά τους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους με Πρωθυπουργό τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον Δεκέμβριο του 1913.
Ας είναι αιωνία η μνήμη των εθνομαρτύρων προγόνων μας!
πηγή :ΝΕΟΣ ΚΟΣΜΟΣ
